György Spiró "Iksowie" - Wielka profanacja

Iksowie

György Spiró

Tytuł oryginału: Az Ikszek

Tłumaczenie: Mieczysław Dobrowolny

Wydawnictwo: W.A.B.

Seria: Don Kichot i Sancho Pansa

Liczba stron: 704

 

 

 

Szarganie narodowych świętości to sprawa ryzykowna, która może doprowadzić zuchwałego, albo wręcz szalonego śmiałka na krawędź niebytu. Kontestowanie czy choćby domniemanie o poddawaniu w wątpliwość narodowych mitów, odbieranie czci bohaterom poprzez ukazywanie ich ludzkiego, niewolnego od wad i słabostek oblicza, spotyka się na ogół z szeroką krytyką, poczuciem krzywdy i niesprawiedliwości, które skutkują histeryczną agresją. Boleśnie przekonał się o tym choćby György Spiró (ur. 1946), węgierski prozaik, dramaturg, eseista, tłumacz i dyrektor teatrów, autor wydanej w 1981 roku powieści Iksowie, traktującej o Wojciechu Bogusławskim i tytułowym Towarzystwie Iksów. Kiedy jeden z polskich recenzentów dopatrzył się w dziele treści antypolskich, co udało mu się nawet poprzeć wyrwanymi z kontekstu fragmentami, przeciwko osobie György Spiró rozpętano potężną nagonkę, w efekcie której artyście odebrano stypendium na archiwalne badania w Polsce oraz zablokowano polskie wydanie Iksów. Otoczka skandalu okazała się zaskakująco skuteczna – utwór pogrążał się stopniowo w zapomnieniu i niejako zniknął ze świadomości polskich czytelników. Z Iksami mogliśmy się zetknąć w rodzimym języku dopiero w 2013 roku – znając burzliwe losy książki jej lektura niejako z automatu skażona jest pytaniem o to, czy cenzura tej pozycji w okresie PRL-u była w jakimkolwiek stopniu uzasadniona.

Akcja powieści została osadzona w Warszawie w roku 1815, tuż po podpisaniu Świętego Przymierza (26 września), które zostało zawarte po zakończeniu wojen napoleońskich. Księstwo Warszawskie, państewko powstałe w wyniku pokoju w Tylży (1807 r.), dające nadzieję na odrodzenie Rzeczpospolitej Polski, przestało już formalnie istnieć, a Warszawa ponownie znajduje się pod zaborem rosyjskim. Do zmęczonej konfliktami stolicy przybywa równie wyczerpany Wojciech Bogusławski. Półroczny pobyt we Lwowie jest pasmem niepowodzeń, które pogarszają i tak fatalną sytuację bohatera – 58-latek, aktor, reżyser oraz do niedawna dyrektor Teatru Narodowego jest zadłużony u własnego zięcia, nie ma pracy, brakuje mu środków do życia, a co gorsze w ukochanym przybytku sztuki jest tylko niepożądanym przez właściciela gościem.

Tematem monumentalnej powieści (polskie wydanie liczy 700 stron) György Spiró są losy Wojciecha Bogusławskiego, określanego przez innych protagonistów mianem Mistrza. Zmagania wielkiego artysty z niesprzyjającym otoczeniem, ze skostniałym środowiskiem, walka o to, by na powrót stanąć na deskach teatru oraz by ponownie zająć się pracą reżyserską rozpostarto na rozległej panoramie obyczajowo-politycznej ówczesnej Warszawy, która przechodziła wtedy poważne zmiany – wstąpienie Aleksandra I Romanowa na tron Królestwa Polskiego (potocznie zwanego Kongresówką), formowanie się nowego układu sił wśród polskich przywódców po ostatecznej klęsce Napoleona, kształtowanie się oblicza narodu po stłumieniu rojeń o niepodległości, itp.

Utwór węgierskiego pisarza jest bardzo rozległy, porusza szereg zagadnień, ale gwiazdą, która najmocniej błyszczy na firmamencie świata przedstawionego jest niezwykła postać Wojciecha Bogusławskiego. To dzieje tego nieugiętego artysty, pełne akcentów tragicznych jak i komicznych, są motorem napędowym fabuły. Autor oddaje sylwetkę Bogusławskiego z całym jego kolorytem – to niepośledni intrygant, zdolny manipulator, wieczny amant, choleryk zmęczony ludźmi, mistrz improwizacji i działania na poczekaniu, w najbardziej niesprzyjających okolicznościach, wizjoner i błazen, człowiek o łatwym do modyfikacji i przydatnym na wszelkie okazje światopoglądzie, zdolny do największych poświęceń i aktów odwagi, ale nierzadko osobnik tchórzliwy i małostkowy, zimny i nieczuły na dobro bliźniego, którego nie omieszkuje wykorzystać do własnych celów. György Spiró formuje na kartach Iksów plastyczną i żywą personę, która tchnie autentyzmem i przykuwa uwagę czytelnika – Bogusławki kreślony piórem Węgra to człowiek, który zaprzedał duszę teatrowi, to wręcz uosobienie teatru, instytucji dla której uczyni absolutnie wszystko, której wszystko podporządkuje – nie ma takiej podłości, do jakiej nie posunąłby się Mistrz, nie ma ryzyka, jakiego by nie podjął. Nieważne nawet, czy poniesie się porażkę. Nic się nie liczy, byle tylko grać. Wszystkie intrygi, przepychanki, upokorzenia, zdrady i nikczemności są tylko po to, by człowiek mógł się w końcu znaleźć na tej ograniczonej z dwóch stron żelaznymi drzwiami przestrzeni, gdzie tworzy się niemożliwa do opisania więź między aktorem a aktorem, między aktorem a widownią, więź niepodobna do niczego, więź, o której nie może nawet śnić nikt z zewnątrz, najpiękniejsza, najbardziej bliska i wzruszająca więź między człowiekiem a człowiekiem, pełna nieoczekiwanych głębi, pełna objawień, radości i bólu, piękniejsza niż miłość, bardziej intymna niż przyjaźń; (…) zadziwiające, fantastyczne i wszechogarniające poczucie pełni, kiedy człowiek jest czymś więcej niż tylko sobą, gdy rodzą się nowe przymioty i cechy nieznane nawet jemu samemu, a inne cechy i przymioty rozpływają się podczas gry na scenie; to wzmożone życie, różnorodne i nieprzeliczalne w swym bogactwie życie; przestrzeń między dwiema parami żelaznych drzwi wypełniona jest cudami [1].

Iksowie, co oczywiste jeśli weźmie się pod uwagę fragment przytoczony w poprzednim akapicie, to dzieło o teatrze, kulisach jego funkcjonowania, jego istocie i esencji. Dzięki György Spiró czytelnik zagłębia się w światek aktorów, w którym roi się od knowań, ostrej rywalizacji – poruszanie się i egzystowanie w tym otoczeniu, na które składa się zlepek potężnych indywidualności o mocno rozwiniętym ego, przekonanych o własnej wyjątkowości to nie lada wyzwanie. Ponadto Węgier wspaniale uzmysławia jak pieczołowitym zajęciem jest wystawianie teatralnego widowiska – w oczy rzuca się przede wszystkim dbałość o detal, dopieszczanie szczegółów, których wyłapanie jest dla większości widzów rzeczą niemożliwą. Budowanie spójnej scenerii, konstruowanie wiarygodnych portretów psychologicznych, skrupulatne planowanie dotyczące poruszania się i gestykulacji, walka z wszechwładnym chaosem i rozgardiaszem – przedstawienie to miraż, ułuda, zabawa dla zmysłów, ale by gra dawała satysfakcję wykonawcy oraz radość odbiorcom, do wszystkiego trzeba włożyć ogromny wysiłek, pasję i zaangażowanie.

Aspektem, który wśród polskich odbiorców może wzbudzić największe kontrowersje jest tło, na jakim rozpostarto zachodzące w powieści wydarzenia. Skomplikowany i szybko zmieniający się pejzaż polityczny Kongresówki okazał się świetnym pretekstem do zaserwowania wielu refleksji i przemyśleń, poświęconych ówczesnym elitom państwowym. Z racji faktu, że György Spiró jako Węgier mógł wykazać się większą bezstronnością i obiektywizmem, nie zabarwianymi dogmatycznym przekonaniem o tym, że pewnych ideałów nie należy odmalowywać w tonacji szarości (zamiast wskazanych czarno-białych rysów, które pozwalają na łatwą i jednoznaczną ocenę), Iksowie są bardzo ciekawym wizerunkiem polskich wad narodowych. Opozycjoniści, którzy przeciwstawiają się bliskim koneksjom z Rosją to nieudolni konformiści, którzy nieustannie powołują się na ideę męczeństwa, martyrologię oraz przekonanie o konieczności cierpienia, umierania za beznadziejne, ale patetyczne i wzniosłe hasła – osobnicy ci, którzy marzą o rolach skazańców prowadzonych na szafot, roją sobie o publicznej egzekucji, ale nie przejawiają zbyt wiele ochoty do działania (jak słusznie zauważa jeden z protagonistów: My to się wszystkim podniecamy (…). Bo to wymaga mniej wysiłku niż praca [2]; równie adekwatna jest konstatacja Tadeusza Mostowskiego, ówczesnego ministra spraw wewnętrznych, bolejącego nad tym, że: Dla prawdziwego Polaka nadal większą wartością jest rzucenie się na koniu w nurt rzeki i bohaterskie utonięcie niż wytrwałe i pracowite działanie [3]). Spiskowcy swój bunt ograniczają do snucia planów i oczekiwania na bardziej sprzyjające okoliczności, są bojaźliwi i niepewni – niemal każdy z nich jest nerwowo chorym człowiekiem, słabym i marzycielskim, nawet na jawie dręczonym przez fantomy [4]. Co ciekawe, szpicle również nie są zbyt wartościowi, bowiem ich raporty pełne są domysłów, spekulacji, rzadko kiedy są w nich prawdziwe informacje (…), co wynika z faktu, że donosiciele nie potrafią oddzielić faktów od własnych oczekiwań [5].

Spiró surowo opisuje też towarzyszką śmietankę intelektualną, której spora część kolaboruje z Rosjanami, zadowalając się pozorami suwerenności Królestwa Polskiego. Wszelkie przejawy antycarskich nastrojów są gorliwie tonowane, a ewentualne ogniki rewolucji – natychmiast gaszone; w oczy kłują służalczość oraz lizusostwo. György Spiró bardzo trafnie diagnozuje również naszą narodową manię do zamieniania żywych ludzi w zmurszałe ideały i nasze wyobrażenia na ich temat – znakomicie wyraża się to w słowach, która Aniela, synowa Bogusławskiego kieruje do swojego teścia: Wymyśl coś, proszę cię! Ty jesteś Mistrzem i byłoby okropne, gdybyśmy i ciebie musieli widzieć takim, jakimi sami jesteśmy! Musi być ktoś, do kogo można podnieść wzrok, kto jest ponad naszymi małymi egzystencjami, kto z zewnątrz patrzy na ten bezsensowny chaos. Byłoby straszne, gdybyś ode mnie oczekiwał rady, ode mnie, którą całe światy dzielą od twojego… jak by ci to powiedzieć, od twego zuchwałego orlego nosa. Najlepiej byłoby, gdybyś był pomnikiem, a my moglibyśmy odbywać pielgrzymki do twego pomnika, aby się odprężyć, po duchową pociechą. (…) dobrze byłoby mieć poczucie, wiedzieć, że przed i nad nami istnieje ktoś, kto jest czymś więcej niż my sami, niż może być człowiek [6]. Pointą, która celnie, ale i boleśnie podsumowuje naszą mentalność jest tendencja do narodowych zrywów, które robione są połowicznie, głupio, fanatycznie, nieprzemyślanie i niezdarnie [7].

Reasumując, Iksowie to arcyciekawa powieść, którą czyta się bardzo dobrze pomimo znacznej objętości. Pewną przeszkodę utrudniającą płynny odbiór dzieła może stanowić pomysł wykorzystania oryginalnych recenzji autorstwa iksów – styl tekstów znacząco odbiega od obecnie używanej polszczyzny, ale z drugiej strony jest to bardzo interesujący kontakt z dokumentami portretującymi epokę. Swoisty fenomen książki polega na tym, że za jej sprawą György Spiró w ogromnym stopniu przybliża nam osobę wybitnego Polaka Wojciecha Bogusławskiego, który na dobrą sprawę nie jest w Polsce zbyt dobrze znany. Największą zaletą Iksów pozostaje jednak maniera odpomnikowania, demitologizacji – nikt, kto pojawia się na kartach utworu nie jest bez skazy, ani idealny, ale jednocześnie nie są to ludzie szablonowi, nijacy czy bezbarwni. Spiró świetnie uzmysławia, że nawet najwybitniejsze jednostki zawsze pozostają tylko człowieczymi bytami. Co do postulowanej antypolskości, to szkoda marnować słów na roztrząsanie tej kwestii - zarzuty kompletnie bezzasadne.

---

[1] György Spiró, Iksowie, przeł. Mieczysław Dobrowolny, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2013, s. 95 – 96;

[2] Tamże, s. 57;

[3] Tamże, s. 517 – 518;

[4] Tamże, s. 243;

[5] Tamże, s. 601

[6] Tamże, s. 244;

[7] Tamże, s. 188.