Rosyjski don Kichot na emigracji, czyli "Pnin" Nabokova

Pnin

Vladimir Nabokov

Tytuł oryginału: Pnin

Tłumaczenie: Anna Kołyszko

Wydawnictwo: MUZA S.A.

Liczba stron: 222

 

 

 

 

Czy literacki utwór to byt sam w sobie, niezależna kreacja, której granice możemy ściśle wyznaczyć? Czy może dana książka czy powieść musi w mniejszym bądź większym stopniu odnosić się do świata, w którym egzystuje jej twórca? Pytanie jest o tyle istotne, że w zależności od przyjętej odpowiedzi, pisarza możemy traktować jako kreatora, demiurga o niemal boskich przymiotach, który z otchłani pustki i niebytu potrafi powołać do życia cały Wszechświat, bądź jako pospolitego spisywacza, transformatora czy też przekaźnika, transponującego, z różnym skutkiem i finezją, bodźce i sygnały zbierane z otoczenia, które następnie zostają zaklęte w literacką materię. Przyznaję, że tego typu wynurzenia bardzo rzadko towarzyszą moim kolejnym lekturom, ale kiedy sięgam po książki Vladimira Nabokova, niezwykle trudno jest powstrzymać swój umysł, by myśli nie błąkały się po tego typu torach.

Nabokov to pisarz, który światowy rozgłos i międzynarodową sławę uzyskał za sprawą wydanej w 1955 roku Lolity. Wcześniej artysta znany był przede wszystkim w skromnym gronie emigracji rosyjskiej dzięki swoim powieściom rosyjskojęzycznym (m.in. Maszeńka, Dar, Splendor czy Zaproszenie na egzekucję) oraz angielskojęzycznym (Śmiech w ciemności, Prawdziwe życie Sebastiana Knighta oraz  Z nieprawej strony). Utworem, który ukazał się bezpośrednio po publikacji Lolity był Pnin (1957 r.), pozycja znacznie mniej skandaliczna, za to równie interesująca.

Tytułowym bohaterem powieści jest Timofiej Pawłowicz Pnin, rosyjski emigrant, który poprzez Pragę i Paryż, trafia ostatecznie Stanów Zjednoczonych, gdzie wykłada język rosyjski na Uniwersytecie Waindell, prowincjonalnej uczelni, która wyróżniała się sztucznym stawem pośrodku malowniczego terenu, obrośniętymi bluszczem galeriami łączącymi poszczególne budynki, malowidłami ściennymi, przedstawiającymi wykładowców jak żywych w chwili przekazywania krzepkim dzieciom farmerów kaganka wiedzy Arystotelesa, Shakespeare’a i Pasteura, oraz dużym, aktywnym, dynamicznym, kwitnącymi Wydziałem Germanistyki, prowadzonym przez dziekana, doktora Hagena [1]. Profesor Pnin jest protagonistą niezwykle charakterystycznym i oryginalnym. Cechą wyróżniającą go najmocniej, jest bytowanie we własnym świecie, które skutkuje poważnym oderwaniem od otaczającej go rzeczywistości. Ba, podstarzały Pnin, z uwagi na kiepską angielszczyznę, w której roi się od rusycyzmów, błędnych akcentów, źle wymawianych sylab i całej maści innych językowych lapsusów, z racji specyficznego tłumaczenia sobie zachodzących wokół zjawisk, ze względu na fantastyczne roztargnienie i nieuwagę, sprawia chwilami wrażenie przybysza z obcej planety. Dziwaczne usposobienie powoduje, że profesor często staje się obiektem żartów i kpin, uchodząc przy tym za dziwaka i ciamajdę. Złośliwy los zdaje się robić wszystko, aby potwierdzić te nieprzychylne opinie o biednym profesorze – pechowe sploty wydarzeń, nieszczęśliwe zbiegi okoliczności, tragiczne wybory podejmowane przez bliskich, z tym wszystkim musi mierzyć się protagonista. Życie profesora Pnina z pewnością nie jest usłane różami, a mimo to bohater z niewzruszoną godnością i nieco komicznym majestatem, uparcie porusza się obraną ścieżką, nie zbaczając z niej ani na moment, nie akceptując żadnych półśrodków, nie godząc się na żadne kompromisy.

Kanwę książki stanowią losy Pnina, prezentowane są w sposób rozczulający, tak, że sympatia wyrastająca z litości przemieszanej z pobłażliwością, rodzi się w czytelniku wręcz naturalnie i niezauważalnie. Bardzo szybko wpadamy w sidła zastawione przez Nabokova, nie będąc nawet do końca świadomi tego, co się właściwie wyprawia. Niezdarny, fajtłapowaty staruszek, którego zmagania z codziennością obejmują choćby bezskuteczne próby okiełznania tajemnej wiedzy interpretacji rozkładów jazdy czy równie nieudane starania, by jakoś zapanować nad zbuntowanym sercem (tą pompą ssąco-tłoczącą), wybijającym rytm wedle własnego widzimisię, promienieje wręcz niezdarnością, co bezwiednie wzbudza współczucie – podstarzał don Kichot prowadzący wieczną walkę z wiatrakami powoduje, że na czytelniczej twarzy uśmiech gości bardzo często.

Historia profesora Pnina snuta jest przez trzecioosobowego narratora, który jednak, co bardzo szybko bystry czytelnik wychwyci, zdecydowanie odbiega od tego, do czego przywykło się w klasycznych powieściach. Z jednej strony narrator jest wszechwiedzący i wszechpotężny – jego bystremu oku nie umknie żadna postać, ani też żaden przedmiot, w efekcie czego jesteśmy raczeni fantastycznymi i bardzo szczegółowymi opisami przyrody oraz danej scenerii, jak również bez przeszkód zaglądamy w kręte i skomplikowane odmęty ludzkiej psychiki, poznając myśli, pragnienia oraz wyobrażenia przewijających się przez karty powieści postaci, z drugiej zaś strony narracja przyjmuje momentami formę pierwszoosobowej, wprowadzając czytelnik w konfuzję i niemałe zakłopotanie. Narrator naznaczony jest wyraźnym dualizmem, nosząc w sobie zalążki sprzeczności – tradycyjna konstrukcja z wszechwiedzącym narratorem trzecioosobowym nie należącym do świata przedstawionego swobodnie przeplatana jest z narracją pierwszoosobową, w której narrator jest bezpośrednim świadkiem danych wydarzeń, a nierzadko ich uczestnikiem. Nabokovski narrator łączy wszystkie te przymioty (omniscjencja, pojawianie się na kartach dzieła jako jeden z protagonistów, bezpośrednia znajomość z głównym bohaterem), co nadaje mu wręcz boski charakter – potężna siła sprawcza, możliwość kreacji nakazuje rozpatrywać go w kategoriach samego twórcy, czyli… Vladimira Nabokova we własnej osobie.

Czytelnicy, którzy znają styl nabokovskiej prozy, doskonale zdają sobie sprawę, że amerykański pisarz rosyjskiego pochodzenia to szczwany lis, uwielbiający igrać z odbiorcą swoich dzieł, poprzez literackie aluzje, narratorskie sztuczki czy słowne gierki. Nie inaczej jest w powieści Pnin – Nabokov jest pod tym względem niczym profesor Pnin zdradzający tendencje do prezentowania przed skromnym audytorium, na które składała się niewielka grupa żaków pragnących poznać język rosyjski, językowych łamańców czy zabawnych anegdotek opartych na grze słów, tyle, że ponieważ jednak uchwycenie dowcipu, który się jeszcze na tych kartach nie przeżył, wymagało nie tylko świetnej znajomości języka potocznego, lecz również niezłego wyrobienia literackiego, a mała biedna grupa studentów nie posiadała ani jednego, ani drugiego, deklamator sam bawił się aluzjami i niuansami tekstu [2]. Wydaje się, że momentami Vladimir Nabokov także staje się takim niepojętym i nie do końca zrozumiałym profesorem Pninem, który ku konsternacji zgromadzonej publiczności, zaśmiewa się do rozpuku z własnych figli i psikusów.

Dla miłośników dojrzałego Nabokova, ważny może okazać się wątek zaświatowości, którzy nieśmiało migocze w Pninie. Zostaje on zasygnalizowany poprzez drobne i łatwe do przeoczenia zmiany perspektywy, do których dochodzi przez mało znaczący przypadek – pejzaż krajobrazu widziany na różnych płaszczyznach lśniącej czarnej limuzyny, bądź odbicie w szybie bądź na powierzchni wypolerowanego blatu stołu pozwalają spojrzeć na świat z zupełnie innej strony. Równie ciekawy jest powieściowy dualizm, który oprócz wspomnianej już narracji, przejawia się poprzez naprzemienne a niekiedy wręcz równoległe trwanie dwóch rzeczywistości: bieżąca egzystencja profesora miesza się z jego sennymi majakami oraz z rojeniami z lat dziecięcych.

Reasumując, Pnin to interesująca lektura, którą można odczytywać na różne sposoby. Można potraktować ją jako powieść uniwersytecką z drobnymi intrygami, zawiściami i sukcesami znamiennymi dla środowiska wykładowców, jako tragikomiczny zapis dziejów rosyjskiej emigracji na amerykańskiej obczyźnie czy wreszcie, z dużą pomocą Leszka Engelkinga i jego znakomitego posłowia, spojrzeć na Pnina jak na wyrafinowaną literacką budowlę, skrywającą w sobie masę ukrytych zapadek i niespodzianek. 

Wasz Ambrose

---

[1] Vladimir Nabokov, Pnin, przeł. Anna Kołyszko, Wydawnictwo Literackie MUZA S.A., Warszawa 2015, s. 9

[2] Tamże, s. 12