Kręcenie głową niczego nie rozwiązuje, czyli "Tańcz, tańcz, tańcz"

Tańcz, tańcz, tańcz

Haruki Murakami

Tytuł oryginału: Dansu, dansu, dansu

Tłumaczenie: Anna Zielińska-Elliott

Wydawnictwo: MUZA S.A.

Liczba stron: 536

 

 

 

 

Wszystko, co ma początek, posiada również swój koniec. W życiu człowieka wiele jest spraw, które oczekują rozwiązania, zamknięcia, finalizacji. Rozgrzebane, otwarte, porzucone zachowują się niczym nieznośny cierń, agresywnie napierający na człowieczą świadomość, grożąc i strasząc, że jeśli dalej je ignorować, to wreszcie wrócą do naszej teraźniejszości ze zdwojoną mocą, domagając się pełnej atencji i poświęcenia. Tyle, że potyczka z przeszłością, powrót do kwestii bolesnych i niemiłych, nigdy nie jest aktem łatwym, a tym bardziej przyjemnym. Samozaparcie, determinacja, silna wola – oto przymioty, które należy w sobie odnaleźć, by śmiało zanurzyć się w zimne i lepkie wody tego, co ongiś się wydarzyło, a co ciągle żąda rozstrzygnięcia. O tym jak wygląda starcie z tym, co przychodzi i burzy nasz mozolnie budowany porządek rzeczy, możemy przekonać się dzięki lekturze książki Tańcz, tańcz, tańcz, autorstwa japońskiego literata, Harukiego Murakamiego.

Tańcz, tańcz, tańcz to ostatnia część cyklu zwanego Tetralogią Szczura. Głównym bohaterem, będącym zarazem pierwszoosobowym narratorem jest bezimienny mężczyzna bez szczególnych właściwości. W chwili rozpoczęcia akcji jest to trzydziestoczteroletni dziennikarz zajmujący się głównie płodzeniem tekstów na zlecenie, orbitujących wokół miałkich tematów. Jest to człowiek pasywny, bierny, wycofany, stroniący od życia, pozbawiony ambicji i oczekiwań, żyjący w permanentnym okresie przejściowym. Egzystencja protagonisty jest monotonna i schematyczna, ponadto przesycona jest ona głębokim cieniem klęski i niepowodzenia. Rozwód, samotność, mało satysfakcjonująca praca, poczucie jałowości istnienia – byt bohatera przywodzi na myśl pasmo porażek. Klinem, wbitym się w dotychczasowe życie, przerywającym jego jednostajność jest seria dziwacznych snów, w których pojawiają obrazy z dawno przeżytych przygód – hotel Dolphin, wołanie przyjaciółki, która zniknęła bez wieści okazują się bodźcem do konfrontacji z przeszłością i wyrwania się z kokonu marazmu.

Tańcz, tańcz, tańcz to typowe dla Murakamiego dzieło z  uwagi na wszechobecny surrealizm, wesoły kolaż twardej i nudnej rzeczywistości oraz barwnego i niezwykłej krainy snów. Książkowy świat przedstawiony ulega deformacji w sposób powolny, ale sukcesywny – jest to ciąg pojedynczych, nie zawsze powiązanych ze sobą oczywistą koneksją incydentów, które regularnie podminowują realność, zmuszając ją finalnie do kapitulacji i odwrotu. Otoczenie nieustannie wysyła sygnały, za sprawą których można odkryć ów świat, ukryty po drugiej stronie lustra – wystarczy wsłuchać się w ten delikatny i cichy szmer, podążać z przypadkiem, oddać się w ręce kapryśnego losu.

Kluczem, prowadzącym nas ku temu dziwacznemu światu, może być próba redefinicji własnego bytu, której elementem jest także konieczność zmierzenia się z demonami przeszłości. Murakami sugeruje jednak, że większość ludzkich osobników nie potrafi odkryć własnych pragnień, ani ustalić swoich życiowych celów. Efektem tego jest błąkanie się po labiryntach egzystencjalnych ścieżek, któremu towarzyszy podświadome ranienie bliźnich poprzez instrumentalne traktowanie, wynikające z faktu, że nie można zbudować z nimi autentycznej relacji. To inwalidztwo uczuciowe dodatkowo pogłębia dramat jednostki, która oprócz braku poczucia sensu, przytłaczana zostaje przez izolację i wyobcowanie. Tymczasem człowiek nie może być samotną wyspą albo biernym pyłkiem, targanym wichrem zdarzeń, który niczego nie pożąda, któremu na niczym nie zależy – taka apatia i bezwolność prowadzą do załamania duchowości, pogrążenia się w chaosie i dążenia do autodestrukcji.

Walkę z inercją podejmuje protagonista utworu, tyle, że prowadzony przez niego bój nie jest działaniem totalnym, błyskawicznym czy nerwowym.  Postępowanie bohatera oraz wyznawana przez niego filozofia życiowa, kojarzą się w pewnym stopniu z greckimi stoikami, który uważali, że przeciwstawianie się losowi jest możliwie wyłącznie na przestrzeni krótkiego odcinka czasu, ale w żadnym stopniu nie wpływa to na ogólny bieg wydarzeń. Podobną zasadę wyznaje bezimienny narrator, który poucza, że  (…) trzeba poczekać, aż sugestia nabierze kształtu, a potem odpowiednio postąpić. (…) Spokojnie poczekać, aż nadejdzie właściwy czas. Niczego na siłę nie zmieniać, tylko przyjrzeć się, w którą stronę wszystko zmierza. A później spróbować obiektywnie na to spojrzeć. Wtedy samo przyjdzie zrozumienie, co robić dalej [1]. Podejście bohatera jest zatem mieszanką cierpliwości, bezruchu, wyczekiwania oraz działania – wszystko zdaje się posiadać odpowiedni czas, właściwy moment, który trzeba należycie wychwycić – być może dorastanie to nabieranie coraz większej wprawy w wyłapywaniu tego typu chwil. Uosobieniem takiego stosunku do życia jest sam tytuł utworu – taniec, jako ruch, działanie, ale i pewnego rodzaju automatyzm, zdanie się na odruchy, to zaprzeczenie stagnacji i bezwładu, letargu i zastoju.

Wydaje się, że na powieść Tańcz, tańcz, tańcz można w interesujący sposób spojrzeć przez pryzmat tytułu niedawno wydanego w Polsce zbioru Murakamiego, nazwanego Mężczyźni bez kobiet. Sylwetki płci męskiej, które przewijają się na kartach Tańcz, tańcz, tańcz to w sporej mierze również mężczyźni bez kobiet. Różne są ich drogi ku samotności, ale wspólnym mianownikiem powodu, dla którego zostali odrzuceni są najczęściej ignorancja, egoizm, brak umiejętności poświęcenia swoich przerośniętych ambicji w imię miłości. Niejeden z bohaterów posiada jedynie szczątkową wiedzę na temat swojej partnerki, która pełni rolę służebną, będąc kolejnym elementem otoczenia – osobowość, charakter, wcześniejsze przeżycia, spychane są na drugi plan. Istotna rola  pierwiastka żeńskiego w dotychczasowej egzystencji danego mężczyzny zostaje dostrzeżona dopiero wtedy, gdy towarzyszka ulatnia się i zostaje po niej wyłącznie ogromna, ziejąca bezmiarem pustka. Tymczasem kobiety, które występują w dziele Tańcz, tańcz, tańcz pełnią rozmaite funkcje, począwszy od przewodniczek, osób zapewniających realne wsparcie i podejmujących konkretne działania, a na pocieszycielkach skończywszy. Bardzo znaczący jest także fakt, że kobiety pomagają w sposób wręcz niezauważalny, bardzo subtelny – w rezultacie ogrom wykonywanej przez nie pracy staje się w pełni widoczny dopiero po ich zniknięciu.

Tańcz, tańcz, tańcz to także utwór, w którym zaskakująco często pojawiają się bardzo interesujące konstatacje dotyczące społeczeństwa konsumpcyjnego oraz samego kapitalizmu. Z jednej strony, tradycyjnie już, na kartach swoje dzieła Murakami porusza temat izolacji i wyobcowania, mimo egzystencji w ogromnej ludzkiej ciżbie. Protagonista jest mieszkańcem Tokio, wielomilionowej metropolii, a mimo to śmiało można określić go mianem odludka – ogrom miasta tylko podkreśla alienację mężczyzny. Z drugiej zaś strony, anonimowy protagonista słusznie stwierdza, że kapitał to rodzaj idei, w obliczu której spalają się takie wartości jak sprawiedliwość, moralność czy prawa jednostki – kiedy w grze są zbyt wielkie pieniądze, to tylko one posiadają realne znaczenie, to im podporządkowywane są działania, ludzie, myśli i czyny. Równie ciekawe jest wyznanie narratora, który odnotowuje: Znalezienie pracy w tym mrowisku kapitalizmu nie przedstawia większych trudności, oczywiście pod warunkiem, że nie ma się wymagań dotyczących jej rodzaju i treści [2]. W książce uwydatniane są także takie przymioty jak fabrykowanie iluzji, kreowanie potrzeb, stymulowanie chęci posiadania. Wszystko może stać się towarem, produktem – wystarczy dobrać stosowną nazwę oraz elegancie opakowanie, odpowiednio zareklamować, ukazując w pozytywnym świetle, a potem sprzedać i liczyć zyski. Tyle, że taka polityka prowadzi do sytuacji, w której członkowie społeczności konsumpcyjnej na ogół dostają niemal wszystko, czego pragną, ale nie otrzymują tego, na czym im najbardziej zależy, a szczególnie tego, co ulotne i niewyrażalne, niemożliwie do zamknięcia w klatce pieniądza.

Podobnie jak w przypadku innych dzieł Murakamiego, ogromną rolę w powieści odgrywa język, którym posługuje się japoński twórca. Proste i niewyszukane słownictwo wykorzystywane jest do odmalowania tego, co niezwykłe, baśniowe, nierealne i surrealistyczne. Tym co znamienne dla Tańcz, tańcz, tańcz są także odniesienia i aluzje, mniej lub bardziej zawoalowane, do dzieł światowej literatury – policyjne przesłuchanie w trakcie którego bohatera wspomina o Procesie Franza Kafki, częste sformułowania odnoszące się do Alicji w Krainie Czarów czy napomknięcia o książkach Faulknera czy Philipa K. Dicka to bardzo miłe akcenty powieści. Ciekawym ozdobnikiem okazały się także rozważania na temat natury telefonu – z podobnymi analizami można zetknąć się w utworze Nuda autorstwa Alberto Moravii. Wg włoskiego literata telefon jest środkiem komunikacji utrudniającym komunikację, narzędziem kontroli niepozwalającym dowiedzieć się niczego konkretnego; maszyną łatwą w obsłudze, która okazywała się coraz bardziej zawodna i kapryśna [3]. U Murakamiego telefon jest niczym czysta idea, którą uwięziono w niezręcznym kształcie cielesnym [4]. Telefon jest także antynomicznym symbolem reprezentującym zarówno potencjał, ogrom możliwości, bezlik szans, jak i ułomność, niezdarność, niemożność oraz niekompletność komunikacji z bliźnim.

Reasumując, Tańcz, tańcz, tańcz to dobre zwieńczenie Tetralogii Szczura. W ostatniej części cyklu Haruki Murakami koncentruje się na nakreśleniu sylwetki człowieka współczesnego, który otacza się materialnymi przedmiotami, podczas gdy wewnętrznie pozostaje pusty i samotny. Mocno wyeksponowana zostaje sztuczność współczesnego świata, oferującego płytkie rozrywki, które wzmacniają jedynie przekonanie o jałowości istnienia. Głębokiej krytyce poddano nowo rodzące się mity szczęścia i miłości – Murakami obnaża ich prawdziwe oblicze, starając się uzmysłowić czytelnikowi, że obecne wyznaczniki sukcesu, prestiżu, spełnienia to w ogromnej mierze pułapka, bezmyślna pogoń za mirażami i złudzeniami. Automatyzm, mechanizacja, sprowadzenie codziennego bytu do garści odruchów i bezwarunkowych reakcji to dramat, dotykający członków konsumpcyjnych cywilizacji – coraz większa grupa z nas to ludzie, którzy zajmują się odśnieżaniem, a więc zajęciem koniecznym, ale prowadzonym bezmyślnie i bezrefleksyjnie. A kiedy  zajęci jesteśmy realizacją tych fałszywych mitów dobrobytu, prawdziwe życie przecieka nam bezpowrotnie przez palce. Właśnie dlatego warto zatrzymać się i odważnie spojrzeć w głąb siebie, odkryć mrok, który skrywa nasza dusza i śmiało zanurzyć się w jego głębię, tak by dotrzeć do samego sedna własnego ja.

---

[1] Haruki Murakami, Tańcz, tańcz, tańcz, przeł. Anna Zielińska-Elliott, wydawnictwo MUZA S.A., Warszawa 2013, s. 339;

[2] Tamże, s. 29;

[3] Alberto Moravia, Nuda, przeł. Monika Woźniak, wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2009, s. 177;

[4] Haruki Murakami, Tańcz, tańcz, tańcz, przeł. Anna Zielińska-Elliott, wydawnictwo MUZA S.A., Warszawa 2013, s. 168.