"Lis z Gór i Lis z Nizin" José María Arguedas - El Zorro

Lis z Gór i Lis z Nizin

José María Arguedas

Tytuł oryginału: El zorro de arriba y el zorro de abajo

Tłumaczenie: Zofia Wasitowa

Wydawnictwo: Państwowy Instytut Wydawniczy

Seria: Współczesna Proza Światowa

Liczba stron: 269

Człowiek przychodząc na świat staje się jednym z wielu niewielkich trybików ogromnej i skomplikowanej machiny. Jednak stopień złożoności tego tworu, jego wysoka miara ukształtowania oraz spora rezystywność na jakiekolwiek zmiany, na pierwszy rzut oka nie są zbyt dobrze widoczne, szczególnie dla młodego organizmu ludzkiego, który odkąd tylko dorasta, coraz lepiej odbierając różnorodne bodźce płynące z otoczeniami, karmiony jest niedopowiedzeniami, schematami oraz uproszczeniami. Jednak w miarę postępującej nauki samodzielnego myślenia, kiedy to na własną rękę poczynamy badać otaczającą nas rzeczywistość, odkrywamy, że jest ona wręcz przerażająco niejednoznaczna, a próba zrozumienia mechanizmów, jakimi się ona rządzi wykracza poza możliwości umysłowe przeciętnego człowieka. W dodatku świat coraz mocniej odsłaniający swoje prawdziwe oblicze, które naznaczone jest złośliwością, okrucieństwem, bezmyślnością, egoizmem, cierpieniem innych, dla niejednego okazuje się rozczarowujący, podobnie zresztą jak ludzie, którzy go kształtują. Z tego względu w sercach wielu młodych osobników rodzi się poczucie buntu, kontestacja, nie pozwalająca akceptować jawnej niesprawiedliwości, ułomności reguł, które decydują o pożałowania godnym losie całych rzesz ludzkich. Jednym z odruchów może być chęć poprawy dostrzeżonych wad, dokonania korekt, wprowadzenia niezbędnych poprawek – warto jednak zdać sobie sprawę, że te działania najczęściej wiążą się z koniecznością pozbawienia życia tych, którzy będą sprzeciwiali się postulowanym zmianom. Innym, wcale nie tak rzadkim, przejawem niezgody na zastany stan rzecz jest samobójcza śmierć, jako akt najwyższej desperacji, wynikający z niemożności pogodzenia się z życiem, jakie przypadło nam w udziale od losu. Można powiedzieć, że tę właśnie drogę – samobójstwa z racji braku możliwości przystosowania się do twardych i brutalnych reguł współczesnej rzeczywistości – wybrał peruwiański pisarz José María Arguedas. Ale zanim odszedł, zdołał wyrazić protest wobec tego nieprzyjaznego i niesprawiedliwego świata, który zawarł w swojej twórczości, cenionej nie tylko na kontynencie południowoamerykańskim.

José María Arguedas Altamirano, bo tak brzmi pełne imię tego artysty, urodził się w 1911 roku w Andahuaylas, a zmarł w 1969 roku w Limie. Ogromny wpływ na życie oraz twórczość przyszłego literata miało miejsce, w którym dorastał oraz wychowywał się. Arguedas przyszedł na świat jako syn białego adwokata, ale dzieciństwo spędził na indiańskiej prowincji. Wcześnie osierocony przez matkę, w wieku zaledwie trzech lat, pozostawał pod opieką macochy, która nie darzyła pasierba zbyt wielką czułością. Często karała go i poniżała, głównie poprzez konieczność egzystencji pośród Indian. Arguedas jadał więc w kuchni razem z indiańską służbą, sypiał pośród indiańskich parobków. W rezultacie pierwszym językiem, którym posługiwał się twórca był keczua. Hiszpańskim zaczął władać dopiero jako czternastoletni chłopiec. Arguedas w swoim dorosłym życiu wielokrotnie podkreślał, że najwięcej serca oraz życzliwości zaznał właśnie od Indian. Miłość do rdzennych mieszkańców Ameryki Łacińskiej zaowocowała studiami na wydziale antropologicznym. Po zakończonej nauce Arguedas pracował m.in. jako nauczyciel w rejonie Cusco, gdzie zajmował się zbieraniem ustnych przekazów, legend oraz podań w języku keczua. Koniec końców Arguedas doczekał się tytułu doktora antropologii oraz stanowiska kierownika Wydziału Etnologii na Uniwersytecie San Marcom w Limie. Równolegle kwitła kariera literacka Arguedasa, który debiutował w 1935 roku tomem opowiadań Aga. W 1971 roku, a więc dwa lata po samobójczej śmierci artysty, ukazała się powieść Lis z Gór i Lis z Nizin, z którą polski czytelnik może zapoznać się dzięki Państwowemu Instytutowi Wydawniczemu i jego wspaniałej serii Współczesna Proza Światowa.

Wydaje się, że już na wstępnie należy zaznaczyć, że lektura Lisa z Gór i Lisa z Nizin jest doświadczeniem dość niezwykłym. Na owo wrażenie niezwykłości składają się dwie rzeczy. Pierwszą jest forma utworu, która stanowi połączenie klasycznej powieści oraz fragmentów dziennika, prowadzonego przez autora. Zapiski Arguedasa odznaczają się bardzo intymnym charakterem, momentami przypominają wręcz próbę spowiedzi czy też rozliczenia się z własnym życiem, twórczością oraz osiągnięciami. Literat komentuje zarówno swoją prozę jak i pisarstwo innych artystów południowoamerykańskich, ale w jego słowach trudno doszukać się zawiści, zazdrości, albo chęci przypodobania się. Arguedas podejmuje polemikę, rozpoczyna dyskusję, wytacza argumenty, które krążą wokół istotnego tematu, jakim jest kształt kontynentu południowoamerykańskiego. Najbardziej zajmującą kwestią okazuje się ojczyzna artysty, której losów nie sposób rozpatrywać bez odniesienia się do historii całego kontynentu. Arguedas ukazuje złożoność etniczną Peru, która odzwierciedla społeczną niejednorodność pozostałych państw Ameryki Łacińskiej, nieuchronne zmiany, zachodzące w kraju, którego złoża są brutalnie eksploatowane, ewolucję kulturową obszaru, którego odwieczne wierzenia i tradycje ścierają się z chciwym i bezwzględnym kapitalizmem. Arguedas jawi się jako typowy artysta iberoamerykański, czyli twórca zaangażowany w politykę, w losy i oblicza swojego narodu, w interesy zamieszkujących go ludzi. Podobnie jak choćby wspominani na kartach dziennika Julio Cortázar, Mariano V. Llosa, Juan Carlos Onetti czy Carlos Fuentes, stara się on bronić słabszych, daje dojść do głosu tym, których potrzeby są na ogół przemilczane, a więc prostemu ludowi. Arguedas jest podporządkowany sprawie, wyższej idei. Jego obowiązkiem jako artysty jest walka za pomocą pióra i słów. Warto zaznaczyć, że peruwiański artysta był ogromnie wymagający zarówno wobec siebie jak i w stosunku do innych, stąd dość obszerna polemika na kartach dziennika, wśród której nie brakuje zarzutów pod adresem tego całego Fuentesa, czy owego Cortázara. Drugim elementem, decydującym o niepowtarzalnym charakterze Lisa z Gór i Lisa z Nizin jest fakt, że autor, wkrótce po zredagowaniu dzieła, przy próbie samobójstwa postrzelił się w głowę i zmarł po pięciodniowej agonii. Z tego powodu w trakcie czytania towarzyszy czytelnikowi bolesna świadomość, że w miarę zagłębiania się w tekst, poprzez pochłanianie kolejnych stronic, nieuchronnie zbliżamy się do końca, ale końca podwójnego i nieodwołalnego – książki oraz życia pisarza, który uczynił to, o czym wspominał już na początku utworu. Odszedł z tego świata, bowiem powiedział wszystko, co miał do przekazania, ponadto czuł się niezdolny do prawdziwej walki, do rzetelnej pracy, a pragnął uniknąć losu niezdatnego do niczego, chorego człowieka, żałosnego świadka toczących się wydarzeń.

Akcja samej powieści została osadzona w Chimbote, największym mieście peruwiańskiego departamentu Ansach, położonym nad zatoką Chimbote, słynącym z przemysłu konserwowego oraz połowu sardeli. Scenerię dla mocno rozbudowanej, wręcz rozwleczonej fabuły stanowią kutry rybackie, burdele, portowe tawerny oraz fabryki mączki rybnej. Bohaterami są przedstawiciele całego społeczeństwa, począwszy od góry drabiny społecznej, a skończywszy na samym jej dole – dyrektorzy fabryk, szyprowie, dziwki i kurwy, pijacy, gringo [1], zambo [2], pedały, boży torreadorzy, duchowni, handlarze, przekupy, działacze związkowi oraz zwykli szaleńcy. Arguedas portretuje codzienne życie wszystkich tych osobników, których łączy jedynie miejsce zamieszkania. Utwór utrzymany jest w specyficznym, mocno naturalistycznym klimacie – wręcz wyczuwalny jest zapach krwi, rozpruwanych wnętrzności, fetor odpadów, smród zjełczałego tłuszczu, nie brakuje obrzydliwych opisów czy mocno wulgarnego języka, napiętnowanego pogardą oraz nienawiścią. Brakuje pojedynczych postaci, których losami czytelnik mógłby się szczerze przejąć i zainteresować. W ich miejsce pojawia się bohater zbiorowy, którego stanowi społeczność Chimbote. Podmiot liryczny zwraca szczególną uwagę na biedaków zamieszkujących liczne dzielnice nędzy. Autor prezentuje ich smutną i ciężką dolę, niemal beznadziejną i w większości przypadków z góry skazaną na niepowodzenie walkę z przeciwnościami losy, które zdają się wyrastać na każdym kroku.

Arguedas w bardzo interesującym stylu naświetla dualizm, którym dotknięte jest społeczeństwo peruwiańskie, dualizm, jaki zasygnalizowany został już w tytule. Dwa lisy, z Gór oraz z Nizin to dwa oblicza narodu peruwiańskiego, wśród których można wyróżnić mieszkańców wybrzeża (Kreoli, białych i obcokrajowców) oraz górali, czyli Indian, będących potomkami Inków. Autor duży nacisk kładzie na ukazanie perypetii górali, którzy postanowili opuścić swoje podniebne siedziby i poszukać pieniędzy, mylnie utożsamianych ze szczęściem wśród portowych nizin – przybywają oni z selwy [3], przedzierają się leśnymi ścieżkami, forsują rzeki milczące od nadmiaru wód i stają się rybakami, robotnikami, handlarzami, ulicznymi grajkami oraz żebrakami. Przyczyniają się do powstawania kolejnych dzielnic biedoty, które coraz szczelniejszym kordonem zaczynają otaczać bogatsze rejony miasta.

Tytułowa dwoistość może być interpretowana także w inny sposób – w Chimbote, co noc pojedynek prowadzą jasność, której źródłem są latarnie zamożniejszych dzielnic oraz bezbrzeżna ciemność, w jakiej pogrążone są dzielnice nędzy. Czytelnik jest także świadkiem starcia pomiędzy prostymi robotnikami, którzy walczą o swoje prawa w z właścicielami fabryk, pragnących pomnażać swój zysk na wszystkie możliwe sposoby, także poprzez obniżenie nakładów finansowych na siłę roboczą. Arguedas ujawnia bardzo ciekawe praktyki, których dopuszczali się kapitaliści w celu trzymania swoich pracowników w pętach finansowej zależności – robotnicy uczeni są rozrzutności, trwonienia pieniędzy, życia na kreskę, ciągłego opróżniania kieszeni. Pod nos pchane są im kurwy i pijaństwo, które mają doprowadzić do upodlenia oraz wzajemnego skłócenia. Arguedas przedstawia demoralizację społeczeństwa, silnie powiązaną z międzynarodową dżumą nawiedzającą południowoamerykański kontynent, której składnikami są Petrolium Company, Esso, Lobitos, funt szterling, dolar, etc. Tym samym autor odsłania władzę i pogardę, nieukrywaną lub tylko z lekka osłodzoną, jaką wobec narodów połowy świata odczuwają Amerykanie, a więc uczucia, które prowadzą do zepsucia i zezwierzęcenia – jankescy zdobywcy zamiast uczyć się od starych ludów, wolą podsycać waśnie i chaos w ich łonie i między nimi, stawiając sobie bezsensowny i nierealny cel ukształtowania ich wszystkich podług jednej formy, aby potem wypić je jak butelkę coca-coli.

Ale gdzieś w tym morzu zepsucia i moralnej zgnilizny znalazło się również miejsce do zaprezentowania rozbudowanego świata wierzeń, mitów, podań i legend Indian Keczua, który przetrwał mimo hiszpańskiej konkwisty, naznaczonej bestialstwem i okrucieństwem. Arguedas wplata w swoją prozę liczne wstawki w języku keczua oraz ustne przekazy, które udało mu się zebrać podczas pracy w charakterze antropologa, dzięki czemu zarówno prezentuje czytelnikowi bogactwo kultury Indian, chroniąc ją równocześnie przed zagładą i zapomnieniem.

Książka, jako powieść, prawdopodobnie pozostała dziełem nieukończonym. Na ostatnich kartach dziennika czytelnik może dowiedzieć się, w jaki sposób Arguedas planował poprowadzić fabułę – otrzymujemy więc wyciąg następnego rozdziału. Mimo to, po przewróceniu ostatniej kartki, trudno oprzeć się wrażeniu, że mamy do czynienia z całością, płodem kompletnym, w którym wszystko, co istotne zostało powiedziane albo przynajmniej zasygnalizowane. Klarowną pieczęcią oznaczającą zakończenie dzieła jest samobójcza śmierć autora, która stanowi naturalne dopełnienie oraz dopowiedzenie tego, czego nie udało się przekazać za pomocą słów.

Wasz Ambrose

---

[1] gringo (hiszp.) – pierwotnie tym mianem określano cudzoziemca oraz osoby nie mówiące po hiszpańsku. Z czasem nabrało ono pogardliwego wydźwięku na określenie osób pochodzących ze Stanów Zjednoczonych; w Ameryce Południowej potoczne określenie turysty;

[2] zambo (hiszp.) – mieszaniec murzyńsko-indiański;

[3] selwa (hiszp.)– regionalna nazwa tropikalnego, wilgotnego, wiecznie zielonego lasu równikowego, stosowana w Ameryce Południowej.