Kilka faktów o niejedzeniu mięsa, czyli "Bezkrwawa rewolucja"

Bezkrwawa rewolucja. Historia wegetarianizmu od 1600 roku do czasów współczesnych

Tristram Stuart

Tytuł oryginału: The Bloodless Revolution. A Cultural History of Vegetarianism from 1600 to Modern Times

Tłumaczenie: Jarosław Mikos

Wydawnictwo: W.A.B.

Seria: z Wagą

Liczba stron: 656

 

W interesującej powieści Kraina wódki autorstwa chińskiego noblisty Mo Yana, przewija się wątek potrawy o antropomorficznym kształcie, do złudzenia przypominającej maleńkiego chłopca. To intensywne wrażenie, że obcuje się z istotą ludzką, pozbawioną życia i odpowiednio przyrządzoną, tak, by zaspokoić cudze podniebienia, nie pozwala głównemu bohaterowi w pełni rozkoszować się przygotowanymi dla niego frykasami. Wydaje się, że podobny dyskomfort mogłoby odczuć bardzo wielu ludzi, gdyby serwowane dania miały bardziej zoomorficzny charakter, tj. gdyby mocniej kojarzyły się ze zwierzętami, które są spożywane. Tymczasem na stołach bardzo często króluje żywność bezpostaciowa, łatwo pozwalająca zapomnieć, że żuty kawałek mięsa wchodził kiedyś w skład stworzenia, które podobnie jak my oddychało, jadło, wypróżniało się czy odczuwało lęk w obliczu śmierci. Są jednak osobnicy, którzy doskonale zdaję sobie sprawę z faktu, że uzyskiwanie materiału na pieczyste jest jednoznaczne z zabijaniem zwierząt, i których owa świadomość popycha do celowego wyłączenia ze swojego jadłospisu mięsa oraz unikania innych produktów pochodzenia zwierzęcego. Wegetarianizm, bo o nim oczywiście jest mowa, to nie tylko dieta, ale również postawa etyczna, styl życia, a niekiedy wręcz składowa całego systemu przekonań. Co ciekawe, wegetarianizm, nie jest ideą zrodzoną w wieku XX, nie jest to także wyłącznie chwilowy kaprys czy ulotna moda, o czym można przekonać się na podstawie lektury interesującego eseju zatytułowanego Bezkrwawa rewolucja. Historia wegetarianizmu od 1600 roku do współczesności, autorstwa Tristrama Stuarta.

Tristram Stuart to urodzony w 1977 roku brytyjski historyk, publicysta, pisarz oraz aktywista. Jest absolwentem Cambridge oraz pracownikiem Centre for World Enviromental History na Uniwersytecie Sussex, ponadto zajmuje się doradztwem firmom i instytucjom w sprawach ograniczenia marnotrawienia żywności. W 2011 roku Tristram Stuart zaistniał w szerszej świadomości jako laureat nagrody Sophie Prize, wręczanej działalność na rzecz zrównoważonego rozwoju. Wyróżnienie zostało przyznane za książkę Waste: Uncovering the Global Food Scandal (2009), którą uhonorowano także IACP Cookbook Award w kategorii literackiej. W maju 2012 roku Tristram Stuart pojawił się na łamach słynnej platformy TED talk, gdzie wygłosił przemówienie zatytułowane The Global Food Waste Scandal (filmie z jego wystąpieniem wyświetlono ponad milion razy). Polski czytelnik nie ma jeszcze możliwości zapoznania się w języku ojczystym w interesującą pozycją Stuarta, która przysporzyła mu tyle sławy, ale istnieje sposobność przeczytania innego dzieła tego brytyjskiego artysty. W 2011 roku na łamach wydawnictwa W.A.B., w ramach intrygującej serii Z wagą, tuż obok pozycji Umberto Eco (Apokaliptycy i dostosowani, Dzieło otwarte oraz wspólnie z Jeanem-Claudem Carrière – Nie myśl, że książki znikną), opublikowano utwór zatytułowany Bezkrwawa rewolucja. Historia wegetarianizmu od 1600 roku do współczesności, będący debiutem Tristram Stuarta z 2007 roku.

Bezkrwawa rewolucja to obszerny esej, stanowiący rys historyczny narodzin ruchu wegetariańskiego, bardzo dogłębnie prezentujący jego różnorodne źródła. W książce szczegółowo wyłożono koncepcje i idee, które legły u jego podstaw, jak również motywacje kierujące jego twórcami, wyznawcami czy propagatorami. Całość tworzy bogaty wachlarz poglądów, przekonań oraz refleksji, dla których finalną konstatacją jest rezygnacja ze spożywania pokarmów mięsnych.

Dzieło Tristrama Stuarta zasługuje na miano bardzo wyczerpującego oraz wieloaspektowego, ponieważ odmalowano w nim wszelakiego rodzaju fundamenty, na których wyrastały przekonania prowadzące do wegetarianizmu. Mnogość zagadnień przedstawionych przez brytyjskiego badacza wspaniale uzmysławia złożoność czynności, którą w uproszczeniu można określić nie jedzeniem mięsa. Tristram przytacza przykład pierwszych wegetarian, za jakich uchodzą wyznawcy zasady ahinsy (obecnej w hinduizmie oraz dżinizmie), oznaczającej nie stosowanie przemocy z racji faktu, że wszelkiemu stworzeniu należy się szacunek. Na kartach eseju pojawiają się także Pitagorejczycy, czyli wyznawcy rozwiniętej przez Pitagorasa doktryny, którzy z racji m.in. wiary w reinkarnację powstrzymywali się od krzywdzenia zwierząt (bowiem kolejny żywot danej duszy mógł mieć miejsce w ciele zwierzęcia). Stuart bardzo ciekawe pokazuje jak odkrycie istnienia podobnych koncepcji wpłynęło na oblicze XVII-wiecznej Europy. Doniesienia podróżników potwierdzających rewelacje na temat indyjskiego wegetarianizmu wywołały bardzo poważne konsekwencje, bowiem w ich wyniku zrodziły się kwestie, domagające się uwagi i refleksji. Chrześcijańska Europa musiała na nowo odpowiedzieć sobie na wiele istotnych pytań. Na czym polegają właściwe stosunki między człowiekiem a zwierzętami? Jaka dieta jest najlepsza dla ludzkiego ciała? Co stałoby się z usposobieniem człowieka, gdyby zaprzestał przemocy wobec zwierząt? Religia chrześcijańska stawała się coraz bardziej wątpliwym autorytetem, chociaż na jej pogarszający się wizerunek wpłynęły także inne czynniki, wśród których istotne miejsce zajmował Nowy Świat, skupiający niczym soczewka wszelkie wady i przywary Europejczyków. Okrucieństwo i nieludzkie postępowanie z tubylcami cechujące osobników uważających się za chrześcijan, błyskawiczna degeneracja kolonii, z którymi wiązano ogromne nadzieje, a które okazywały się moralnym rynsztokiem, wszystko to poważnie osłabiało autorytet Kościoła i popychało zachodnią cywilizację do poszukiwania nowej tożsamości, której wyrazem była m.in. negacja dotychczasowych przekonań i poglądów.

Tristramowi Stuartowi udało się poruszyć bardzo dużo aspektów, w jakich postrzegany był wegetarianizm. Angielski badacz przybliża dość liczne grono postaci, których wachlarz zainteresowań zahaczał o medycynę i ludzkie zdrowie, wierzących, że dieta warzywna posiada szereg zalet i ma zbawienny wpływ na człowiecze samopoczucie. Autor, który swoje zainteresowania koncentruje przede wszystkim na brytyjskim, ewentualnie zachodnim kręgu kulturowym, ciekawie wyjaśnia także, dlaczego należało być bardzo ostrożnym w głoszeniu swoich tez na temat pozytywnego działania pokarmów ograniczonych głównie do warzyw i ziół, tłumacząc, w jaki sposób można było narazić się o sprzyjanie wyznawcom wszelakiej maści sekt (autor świetnie zobrazował i udowodnił fakt, że dieta może stanowić integralny element radykalnych postulatów politycznych). Pozostając jeszcze przy odniesieniu do religii, warto dodać, że powstrzymanie się od jedzenia mięsa mogło uchodzić za przejaw ateizmu, bowiem wiązało się to z negacją przeświadczenia, że człowiek jest panem wszelkiego stworzenia, które winno mu być podległe. Takie podejście można śmiało potraktować jako zamach na antropocentryzm, na który chętnie powoływali się choćby przedstawiciele Kościoła. Wegetarianizm okazał się bodźcem do przyjęcia alternatywnego aparatu pojęciowego, umożliwiającego zrozumienie i solidaryzowanie się z innymi formami życia niż życie ludzkie, do czego koniecznie było zepchnięcie człowieka z tronu, czyli odrzucenie przekonania, że to człowiek jest ośrodkiem i celem świata. Autorowi udało się także wykazać powiązania wegetarianizmu z millenaryzmem, czyli poglądem religijnym głoszącym rychłą paruzję (powtórne przyjście Chrystusa na Ziemię) i związanym z tym nastaniem tysiącletniego panowania Królestwa Bożego. W tym kontekście esej Stuarta bardzo ciekawe zazębia się i uzupełnia z dziełem Johna Graya zatytułowanym Czarna msza. Apokaliptyczna religia i śmierć utopii, o którym wspominałem na łamach bloga w 2014 roku. W XVII wieku zrodziło się przekonanie, że warunkiem koniecznym ponownego pojawienia się Chrystusa było m.in. osiągnięcie pełnej harmonii i pokojowej współegzystencji wszelkich gatunków oraz asceza mająca na celu oczyszczenie duchowe oraz moralne. Widać zatem, że Tristram Stuart szeroko opisuje różne prądy, zawierające w sobie odcienie bądź zalążki wegetarianizmu, który był rozumiany jako system medyczny, postawa etyczna, wynik teologicznych rozważań czy efekt poszukiwań diety, mogącej doprowadzić rodzaj ludzki do upragnionej (i ponoć utraconej) długowieczności.

Książka Tristrama Stuarta to także fenomenalny skarbiec ciekawostek. Za sprawą Bezkrwawej rewolucji czytelnik otrzymuje sposobność poznania Thomasa Tryona, XVII-wiecznego kapelusznika i kupca, gorącego orędownika wegetarianizmu, autora popularnych i poczytnych poradników, w których nawoływano do powstrzymywania się od spożywania pokarmów mięsnych (co jeszcze bardziej interesujące, Tryon, pacjentom, którzy rzeczywiście nie mogli odmówić sobie dogadzania mięsem, doradzał, by chociaż zrezygnowano z jego smażenia na rzecz gotowania). Sylwetka Tryona intryguje również dlatego, że Anglik propagował poglądy, które można przypisać współczesnym ekologom – człowiek określany mianem dumnej i kłopotliwej rzeczy, uskarżanie się na zatrucie rzek, zwracanie uwagi na niebezpieczeństwa biernego palenia, ubolewanie nad bezmyślną wycinką lasów, narzekanie na smog – z pewnością dla niejednego czytelnika postać Tryona okaże się zaskakująca, bowiem jasno pokazuje, że człowiek od dawna troszczył się o środowisku, w jakim przyszło mu egzystować. Na podstawie Bezkrwawej rewolucji możemy także dowiedzieć się, że stosowanie gotowych kontekstów interpretacyjnych, w których fakty mieszano z domysłem, a przypuszczenia ze zwykłą fantazją, nie jest problemem współczesnym – odkąd człowiek zaczął propagować swoje idee na szerszą skalę, pojawiały się kłopoty z obiektywnością i rzetelnością: przenoszenie własnych wyobrażeń na badany obiekt czy modyfikowanie danych, tak by pasowały do z góry przyjętych tez są działaniami, których możemy dopatrzyć się widoczne także u XVII oraz XVIII-wiecznych autorów, piszących na temat diety warzywnej. W tym kontekście esej Tristrama Stuarta stanowi swoiste studium wprowadzania w życie idei i przekonań, które często wymagają stosowanie półprawd, mataczenia, fałszowania i przeinaczania faktów, używania zdań wyrwanych z kontekstu, itd. Utwór pokazuje również dietetyczne korzenie powstania sipajów (1857 – 1859 r.), zależności między Rewolucją Francuską a skrajnym wegetarianizmem czy związek pomiędzy spożywaniem warzyw i owoców a remedium na szkorbut i odkryciem przyczyn tej choroby. Ponadto przytaczane są idee Jeana Jacquesa Rousseau, wśród których przewija się myśl, że karmienie piersią jest kluczem do odrodzenia cnoty w społeczeństwie, wymieniono także fascynujące metody leczenia pacjentów przez doktora George’a Cheyne’a (dieta wegetariańska w połączeniu z medykamentami produkowanymi na bazie rtęci). Bezkrwawa rewolucja jawi się też jako galeria nieszablonowych postaci związanych z ruchem wegetariańskim – Franciszek z Asyżu, Pitagoras, Platon, Wolter, Leonardo da Vinci, Antonio Cocchi, Isaac Newton, Mary Shelley, Albert Einstein, Lew Tołstoj, Karol Linneusz, Thomas Edison to tylko część z wielu nazwisk, które zaprezentowano na łamach książki. Całość uzupełnia bardzo interesujące spojrzenie na wybrane utwory literackie z różnych epok (od XVI do XIX w.) przez pryzmat wyznawanych przez ich autorów idei powstrzymania się od spożywania mięsa.

Reasumując, Bezkrwawa rewolucja. Historia wegetarianizmu od 1600 roku do współczesności, to ogromnie interesująca lektura, której, mimo sporej objętości (polskie wydanie liczby ponad 600 stron), warto poświęcić swój czytelniczy czas. Esej Tristrama Stuarta stara się ukazać bardzo różnorodne źródła wegetarianizmu, co pozwala spojrzeć na kwestię nie jedzenia mięsa jako problem złożony i wieloaspektowy. Tekst brytyjskiego pisarza pozwala lepiej zrozumieć podstawowe założenia tego prądu oraz prześledzić sposób jego kształtowania się na przestrzeni wieków. Ważną cechą pracy Stuarta są bardzo dobrze zachowane pozory obiektywizmu (świadomie piszę o pozorach, bowiem niemożliwe jest spłodzenie dzieła w pełni pozbawionego subiektywizmu, niezabarwionego własnymi odczuciami) – autor stara się przedstawiać głównie fakty, powstrzymując się od własnych komentarzy czy przemyśleń. Dzięki temu książka ma charakter stricte informacyjny i pozbawiona jest akcentów propagandowych oraz nachalnej indoktrynacji (w tekście nie zabrakło fragmentów, które są niewygodne dla zwolenników idei nie spożywania mięsa, jak choćby zwrócenie uwagi na rolę wegetarianizmu w ideologii hitlerowskich Niemiec). Uważam, że dzieło w pełni zasługuje na uwagę, zarówno osobników uważających się za mięsożerców, jak i tych, którzy poczuwają się do bycia roślinożercami. Serdecznie polecam!

 

Wasz Ambrose