Sōseki Natsume "Panicz" - Nie warto być małym

Panicz

Sōseki Natsume

Tytuł oryginału: Botchan

Tłumaczenie: Bożena Murakami

Wydawnictwo: Czytelnik

Liczba stron: 148

Praca nauczyciela to zawód niełatwy, o czym przekonał się niemal każdy, komu przyszło pracować razem z młodzieżą. Dobry belfer to człowiek silnie zaangażowany, bez reszty poświęcony nie tylko nauczaniu, ale i wychowaniu swoich podopiecznych. Ceniony pedagog musi wymagać dyscypliny przede wszystkim od samego siebie, tak aby móc uchodzić za wzór godny naśladowania. Żadne standardy, zasady czy elementy dobrego wychowania, choćby najlepsze, nie będą przejmowane przez uczniów, jeśli młodzi ludzie dopatrzą się w postępowaniu swojego mentora fałszu, nieszczerości czy dwulicowości. Ponadto dobry nauczyciel, dla którego najważniejsi są jego wychowankowie, musi mierzyć się z trudną sztuką sprawiedliwego oceniania innych. Z jednej strony nie może być zbyt surowy, z drugiej zaś musi stwarzać swoisty dystans, barierę w postaci miru i szacunku, której nie powinno się przekraczać. Każdy z uczniów, z racji odmiennej osobowości i przymiotów, wymaga indywidualnego podejścia i specjalnego traktowania. Zatem zwykły na pozór belfer, który jednak pozostaje w sercach i pamięci swoich podopiecznych, to nie tylko nauczyciel, ale i mentor, wychowawca oraz psycholog. O tym jak trudno sprostać tym niebotycznie wyśrubowanym wymaganiom wie doskonale główny bohater powieści Panicz, autorstwa Sōsekiego Natsume.

O Sōsekim Natsume, który uchodzi za jednego z najwybitniejszych literatów japońskich, obok Yasunariego Kawabaty oraz Jun'ichirō Tanizakiego, wspominałem już przy okazji lektury genialnej powieści Jestem kotem, ale w świetle utworu Panicz, zawierającego sporo wątków zaczerpniętych z biografii autora, warto przypomnieć kilka faktów z życia Natsume. Pisarz przyszedł na świat jako Kinnosuke Natsume w 1867 roku w ówczesnym Edo (dawna nazwa Tokio) jako syn naczelnika dzielnicy. Wraz z nastaniem epoki Meiji (1868 r.) w Japonii doszło do gruntownych przemian społecznych, politycznych, gospodarczych i kulturowych. Cały kraj został poddany głębokiej modernizacji, której celem miało być upodobnienie się do światowych mocarstw zachodnich. Jednym z następstw restauracji Meiji, które rodzina Natsume odczuła dotkliwie na własnej skórze, była likwidacja stanowiska naczelnika dzielnicy. Sytuacja finansowa uległa pogorszeniu i zmusiła ona rodziców do oddania swojego syna na wychowanie do obcej rodziny. Dopiero w ósmym roku życia Kinnosuke wrócił do domu rodzinnego, ale piętno niechcianego dziecka pozostawiło niezatarty ślad na psychice. Po odebraniu wykształcenia w szkole podstawowej oraz szkole specjalizującej się w nauczaniu klasyków chińskich, Natsume podjął studia z literatury angielskiej na Uniwersytecie Cesarskim w Tokio. Po ich ukończeniu otrzymał posadę nauczyciela w tokijskim liceum (1883 r.). W 1895 roku, ku zgorszeniu i zdumieniu tokijskiej inteligencji, Natsume zdecydował się kontynuować zawód nauczyciela języka angielskiego w jednym z prowincjonalnych gimnazjum. Ta ekstrawagancja zupełnie nie przeszkadzała władzom szkoły z Matsuyama na Sikoku, które dumne z faktu posiadania w gronie nauczycielskim absolwenta prestiżowego uniwersytetu, zaproponowały Natsume najwyższą z możliwych pensji. Wydaje się, że z wyboru Sōsekiego Natsume zadowoleni są również jego czytelnicy, gdyż właśnie na kanwie doświadczeń z lat 1895 – 1896, czyli z okresu pracy w gimnazjum w Matsuyamie, powstała powieść Panicz.

Główny bohater utworu, tytułowy Panicz, to dwudziestotrzyletni młodzieniec, który po ukończeniu Instytutu Matematyczno-Fizycznego otrzymuje propozycję pracy w charakterze nauczyciela matematyki w prowincjonalnym gimnazjum na wyspie Shikoku. Jako sierota, posiadający wyłącznie brata, do którego nie pała zbytnią sympatią oraz oddaną i stale troszczącą się o niego służącą Kiyo, na utrzymanie której jednak go nie stać, protagonista z żalem przystaje na propozycję, godząc się tym samym na opuszczenie murów wielkiego miasta, stanowiącego ramy dotychczasowej egzystencji. Wyprawa na odległą wyspę Shikoku urasta do rangi podróży do nieznanej i mitycznej krainy, w której nowoprzybyły będzie musiał borykać się z przeciwnościami losu, trudnymi warunkami bytowymi oraz z niemiłymi i wrogo nastawionymi autochtonami.

Panicz to stosunkowo krótka powieść, którą czyta się szybko i z ogromną przyjemnością. Głównym czynnikiem, który sprawia, że w stosunku do książki odczuwa się bardzo ciepłe i pozytywne odczucia, jest postać protagonisty. Tytułowy Panicz, którego imię ani nazwisko nie zostaną zdradzone w utworze ani razu, to młody, zapalczywy tokijczyk. Mimo szeregu wad, jakie posiada, nie sposób nie zapałać do niego sympatią. Panicz jest zadufany w sobie, niekiedy zbyt pewnie siebie, przekonany o własnej wyższości, szczególnie wobec mieszkańców prowincji – do nowej rzeczywistości nastawiony jest on bardzo negatywnie, a epitety typu niefrasobliwy, nierozgarnięty, ograniczony to najczęstsze określenia, jakie padają pod adresem napotykanych na Shikoku ludzi. Ponadto Panicz jest niezwykle żywotny, posiada bardzo wybuchowy temperament, cechuje się także niepoślednią nerwowością – wszystkie te przymioty sprawiają, że bohater jest bardzo podatny nawet na liche prowokacje i kiepskie żarty. Owej popędliwości, gorącej głowie często towarzyszy lekkomyślność i działanie pod wpływem chwili, a wszystko razem sprawia, że Panicz bardzo często pakuje się w kłopoty i wikła się w dziwaczne historie. Tym, co z pewnością ujmuje czytelnika jest szczerość i bezkompromisowość protagonisty. Nie lubi on owijać w bawełnę, jest prostolinijny, zawsze mówi to, co myśli, nawet jeśli konsekwencje mogą okazać się dla niego tragiczne w skutkach. Oprócz tego Panicz świadom jest swoich słabostek, wad i przywar, co powoduje, że ostrze krytyki spada niekiedy także i na jego osobę. 

Ważnym elementem utworu jest pierwszoosobowa narracja, którą Sōseki Natsume zastosował również w znanej mi powieści Jestem kotem. Dzięki temu zabiegowi, snujący całą historię główny bohater jest bardzo bliski czytelnikowi, stając się kompanem, towarzyszem wspólnej, literackiej wyprawy. Protagonista wciela się w rolę przewodnika po świecie, do którego zapraszany jest odbiorca utworu. Dzięki nieco zgryźliwej, ale i skorej do żartów naturze, na prezentowanej literackiej rzeczywistości odciśnięte jest niezatarte piętno głównego bohatera. Przejawia się to choćby w specyficznych przezwiskach, którymi zostały obdarzone poszczególne postacie z grona nauczycielskiego. Co interesujące, w sylwetkach wielu belfrów z prowincjonalnego gimnazjum możemy doszukać się cech bądź wycinków biografii samego autora. Zastępca dyrektora, Czerwona Koszula, podobnie jak Sōseki Natsume, jest absolwentem Uniwersytetu Cesarskiego w Tokio – to jedyny nauczyciel posiadający wykształcenie wyższe. Bladozielony, nauczyciel angielskiego, charakterystyczny z uwagi na niezdrową, bladą cerę, obrzękłą twarz przypomina Natsume z uwagi na wspomnianą chorowitość – japoński mistrz słowa niemal przez całe życie zmagał się z dolegliwościami żołądka, a przyczyną jego śmierci były wrzody. Oczywiście osobnikiem, posiadającym najwięcej wspólnych elementów jest główny bohater – sytuacja, w jakiej znajduje się Panicz odzwierciedla perypetie Sōsekiego Natsume w trakcie dwuletniego pobytu w Matsuyamie na Sikoku.

Osią powieści są przygody młodego, dorastającego bohatera, który stara się kroczyć przez życie zgodnie z wpojonymi mu zasadami. Ale w tle Panicza pojawiają się rzeczy znacznie poważniejsze, które nakazują spojrzeć na książkę szerzej niż tylko na Bildungsroman. Z racji odniesień i anegdot poświęconych wojnie japońsko-rosyjskiej (1904 – 1905 r.), można pokusić się o przypuszczenie, że akcja powieści rozgrywa się na początku XX wieku. W Japonii jest to okres restauracji Meiji, czyli gwałtownej i niezwykle dynamicznej modernizacji państwa. Kraj Kwitnącej Wiśni pod wodzą cesarza Mutsuhito zaczął pretendować do grona światowych mocarstw, a niespodziewana wygrana w starciu z Rosją, ugruntowała pozycję Japonii, jako kraju, z którym będzie musiał liczyć się każdy rywalizujący o wpływy gospodarcze i polityczne w Azji. Ta epoka burzliwych przemian to jednocześnie zmierzch ery samurajów – japońscy wojownicy na skutek zniesienia struktur feudalnych zostali pozbawieni swoich lenn, za które wypłacano pieniężne odprawy. Z czasem rola samurajów w społeczeństwie malała (w 1876 r. wprowadzono zakaz noszenia mieczy), coraz mniejszym znaczeniem cieszył się kodeks bushidō [1]. Do tej rewolucji, która dokonała się w japońskim społeczeństwie w pewnym stopniu nawiązuje również Panicz. Klęskę jednego z bohaterów, Jeżozwierza można odczytać na polu symbolicznym – ów reprezentujący samurajskie przymioty osobnik, honorowy i szczery ponosi porażkę w starciu z przebiegłym i sprytnym Czerwonym Koszulą, który często przyrównywany jest do kobiety, ale którego można utożsamiać także z rodzącą się kastą kapitalistów. Finansiści, bankierzy oraz giełdowi maklerzy potrafili znakomicie wykorzystywać samurajskie obrzydzenie do pieniądza, bezbrzeżną dumę oraz niechęć kalania swoich umysłów rozmyślaniami o mamonie, co świetnie ukazała Hisako Matsubara w swojej powieści Szelest złotolitego brokatu. Także Panicz przekonuje, że nie dla wszystkich bycie prawym jest ważniejsze – świat starych zasad odchodzi, ustępując pola nowemu, które jest agresywne, zachłanne i łapczywe.

Panicz to także ciekawa lektura z racji zawartych w nich spostrzeżeń. Co zrozumiałe, Sōseki Natsume sporo miejsca poświęca szkole, edukacji, systemowi kształcenia, nauczycielom oraz uczniom. W świetle naszej polskiej rzeczywistości, szczególnie interesująca wydaje się następująca konstatacja głównego bohatera: Tacy właśnie uczniowie po ukończeniu szkoły będą pożyczać pieniądze i nie oddawać. Po co właściwie przyszli do gimnazjum? Dostali się do szkoły, a kłamią, skrycie oszukują i robią bezczelne i głupie kawały, a po ukończeniu szkoły będą z siebie dumni i błędnie przekonali, że się wykształcili [2]. Słowa, mimo, iż kontekst w jakim użył ich protagonista był inny (wcale nie chodzi o korzystanie z tzw. pomocy naukowych w trakcie klasówek), idealnie opisują polskie szkolne realia, w których ważniejsze niż wiedza, przygotowanie się do zajęć, rzetelność i uczciwość są takie rzeczy jak umiejętność radzenia sobie, nawet jeśli owo radzenie sobie, to nic innego jak nieprzestrzeganie zasad, czyli zwykłe oszustwo.

 

Reasumując, Panicz to dobra książka, którą czyta się z niegasnącym uśmiechem na ustach. Utwór naszpikowany jest sytuacyjnym humorem, ponadto narrator odznacza się tendencjami do hiperbolizacji, wyolbrzymień, przesady. Powieść posiada także interesujące refleksje dotyczące edukacji oraz ogólnoludzkich problemów. Nieszczęśliwa miłość, zwykła podłość, człowiecza godność – książka choć krótka, jest dosyć treściwa. Jeśli zatem jesteście ciekawi, do jakich sytuacji może dojść, gdy szkolni smarkacze stroją sobie żarty z nauczyciela, a ten, jako rodowity tokijczyk nie zamierza dać sobie dmuchać w kaszę, koniecznie sięgnięcie po Panicza, Sōsekiego Natsume

---

[1] niepisany zbiór zasad etycznych japońskich samurajów; kodeks wojskowy okresu feudalizmu

[2] Sōseki Natsume, Panicz, przeł. Bożena Murakami, Wydawnictwo Inter Media, Sosnowiec 2009, s. 46


Tekst bierz udział w wyzwaniu Japonica: