Ciro Alegría "Złoty wąż" - W dolinie wielkiej rzeki

Złoty wąż

Ciro Alegría

Tytuł oryginału: La serpiente de oro

Tłumaczenie: Andrzej Nowak

Wydawnictwo: Literackie

Seria: Proza Iberoamerykańska

Liczba stron: 151

Człowiek, jako pojedyncza istota, to zaledwie pyłek targany wichrami kapryśnego losu, którego siła w żadnym razie nie może mierzyć się z mocą przyrody. O potędze natury łatwo jednak zapomnieć, kiedy prowadzi się dostatnią i względnie bezpieczną egzystencję na łonie cywilizacji. Wytwory ludzkiej fantazji oraz kreatywności na ogół skutecznie oddzielają nas od dzikości i nieprzewidywalności pogody, wzmacniając przekonanie, że to właśnie człowiek jest władcą świata oraz wszelkiego zamieszkującego go stworzenia. Wystarczy jednak opuścić solidne mury miast, tereny od dawna ujarzmione przez ludzkość i zanurzyć się w odmętach nieznanego – wejść do nieprzeniknionej, wiecznie zielonej dżungli, wspinać się po stale zamarzniętych wierzchołkach gór czy żeglować pośród odmętów szalejących wód, by uprzytomnić sobie, że człowiek to osobnik śmiertelny, podatny na zranienie, niekiedy wręcz dziecięco bezradny wobec majestatu przyrody. Czytając powieść Złoty wąż, odniosłem wrażenie, że w pełni świadomy tego faktu musiał być Ciro Alegría, peruwiański pisarz, publicysta oraz polityk.

Ciro Alegría (urodzony w 1909 roku, zmarły w 1967), podobnie jak wielu artystów z Ameryki Łacińskiej, prowadził dość burzliwy żywot. Po ukończeniu studiów na uniwersytecie w Trujillo, krótko pracował jako dziennikarz gazety El Norte. W 1930 zasilił szeregi centrolewicowej partii Alianza Popular Revolucionaria Americana (APRA). Za działalność polityczną trafił do więzienia, a w 1934 roku został zmuszony do emigracji. Alegría błąkał się po obu Amerykach, mieszkając w Chile, Stanach Zjednoczonych, Portoryko oraz na Kubie. Do rodzimego Peru wrócił dopiero w 1957 roku i ponownie zajął się polityką. Swoją najgłośniejszą powieść, zatytułowaną Świat jest szeroki i obcy, za którą został uhonorowany wyróżnieniem Latin American Novel Prize, napisał w 1941 roku. Utwór zapewnił mu międzynarodową sławę i uznanie. Jednak literackie próby, Alegría podejmował znacznie wcześniej – już w 1935 roku stworzył on bardzo ciekawe dzieło pt. Złoty wąż, które chciałbym dzisiaj bliżej przedstawić.

Akcję książki osadzono w peruwiańskiej wiosce wciśniętej między podnóża stromych i groźnych Andów a potężną i nieprzebytą dżunglę. Mieścina jest zamieszkana przez Cholos, czyli cywilizowanych Metysów o hiszpańskich oraz indiańskich korzeniach. Narratorem powieści jest jeden z tubylców i dzięki niemu czytelnik zostaje wprowadzony w niezwykle barwny i zróżnicowany świat peruwiańskiego płaskowyżu. Natomiast za sprawą białego przybysza, młodego inżyniera z Limy, ufnego w potęgę wiedzy i nauki, Osvalda Martíneza de Calderóna, literacka rzeczywistość przybliżana jest na zasadzie kontrastu. Cholos, prowadzący egzystencję niewiele różniącą się od żywota swoich przodków, z szacunkiem odnoszący się do dawnych wierzeń i własnej kultury, odzwierciedlają świat wartości stałych i niezmiennych, tj. przywiązanie do tradycji, która w sposób nierozerwalny łączy się z otaczającą ludzi przyrodą. Osvaldo Martínez de Calderón, o którego przygodach czytamy w kilku miejscach książki, jest natomiast symbolem wiary w postęp oraz moc ludzkiego rozumu, dzięki któremu możliwe jest poskromienie przypadku i możliwość decydowania o własnych losach.

Książka stanowi pewnego rodzaju arenę, na której konfrontowane są teraz oraz wczoraj. Odwieczne zasady, zgodnie z którymi żyją całe pokolenia Cholos, sprawiają, że świat, przynajmniej pozornie, wydaje się prosty i zrozumiały, chociaż także okrutny i bezlitosny, wymagający od ludzi ciężkiej, uporczywej pracy oraz szacunku wobec otoczenia. Bogate doświadczenie przodków, spryt, siła oraz zręczność okazują się przy tym o wiele bardziej przydatne i użyteczne w codziennej walce o byt niż teoria oraz książkowa wiedza, która wedle słów nieco zarozumiałego de Calderóna powinna pokonać wszystko. Ale pomimo panującej harmonii oraz równowagi, na płaskowyżu sukcesywnie pojawiają się ludzie pokroju młodego inżyniera, stając się zapowiedzią nieuchronnych zmian, które prędzej czy później, przetoczą się również przez te na pozór najbardziej niedostępne rejony andyjskiej krainy.

Warto także zauważyć, że głównym bohaterem Złotego węża, któremu poświęca się najwięcej uwagi jest przyroda reprezentowana przez potężną i niebezpieczną rzekę Marañón, jeden z dopływów Amazonki. Dzika, nieokiełznana i bezlitosna, nie wybaczająca chwil nierozwagi, nieprzemyślanych decyzji czy pochopnych wyborów, nie lubiąca braku wyobraźni i głupiej brawury, wzbudza strach oraz mir w sercach ludzi, którym przychodzi mierzyć się z jej siłami. O tym jak kapryśna potrafi być Marañón czytelnik przekonuje się za sprawą balseros, czyli przewoźników, transportujących ludzi oraz towary z jednego brzegu na drugi przy użyciu tratw wykonanych z drzewa balsa. Sposób prowadzenia narracji oraz liczne zabiegi animizacji powodują, że rzeka sprawia wrażenie żywej istoty o trudnym, złośliwym charakterze. To twardy, nieustępliwy, uparty i przebiegły przeciwnik, którego regularnie ogarnia wściekła żądza niszczenia – pędzi ona w swoim korycie, donośnie rycząc i porywając w swoje tonie nierozważnych śmiałków, który próbują się z nią zmierzyć. Balseros, z uwagi na trudną sytuację ekonomiczną, brak innych dochodowych zajęć, nie mają wyjścia i nie rezygnują z wykonywanego zawodu, sukcesywnie podejmując ryzyko, decydując się na przeprawy przez potężną rzekę.

Cholos, żyjący w rytmie przyrody, zdani na jej łaskę i niełaskę, nie narzekają jednak na swoją dolę, bowiem są oni w pełni świadomi faktu, że los, niczym żelazny łańcuch, składa się z ogniw, których nie sposób rozerwać – należy godzić się z jego wyrokami. Z tego powodu nawet śmierć traktowana jest jako element codzienności, naturalny i nieodłączny etap ludzkiego żywota. Wydaje się, że to podporządkowanie się fatum, nie podejmowanie prób walczenia przeznaczeniem, w dużej mierze możliwe jest dzięki koce, która żuta dzień w dzień nieco znieczula i przytępia zmysły, zapewniając nieodzowną dawkę obojętności. Cholos z kart Złotego węża, mimo ryzyka powodzi, mimo groźby błotnej lawiny, która w przeciągu paru minut potrafi zmieść dorobek życia, a urodzajną ziemię przemienić w jałowe żwirowiska, nie opuszczają swoich siedzib, nie szukają szczęścia w miastach, pozostają by kontynuować codzienną walkę o przetrwanie, ponieważ są ludźmi.

Godny uwagi jest również okres, w którym napisano Złotego węża, na co z interesującym posłowiu zwraca uwagę tłumacz Andrzej Nowak. Literatura iberoamerykańska dążyła wówczas do niezależności, próbując zerwać z wzorcami i schematami nawiązującymi do tradycji hiszpańskiej, koncentrując się na obrazowaniu rodzimej rzeczywistości. Na pierwszy plany zaczęły wysuwać się kwestie społeczne – marginalizowanie rdzennej ludności andyjskiej, odmawianie pełni praw Cholos, będących potomkami konkwistadorów i Indian, itd. Wiele z tych spraw zostało poruszonych w Złotym wężu oraz w pozostałych dziełach autora i z tego powodu Ciro Alegría uważany jest za przedstawiciela indygenizmu, czyli ruchu dążącego do przywrócenia elementów indiańskich zwyczajów i wartości narodowej kulturze krajów Ameryki Łacińskiej. Alegría w swojej twórczości prezentuje życie Cholos, które nie jest ani karykaturą czy opowieścią o dobrych dzikusach, ani też pochwalnym hymnem, przeładowanym patosem i peanami pod adresem dyskryminowanej mniejszości. Peruwiański pisarz koncentruje się na ukazaniu wszelkich aspektów codziennej egzystencji, a cała narracja przesiąknięta jest głębokim realizmem. Alegría chętnie pisze o mitach, wierzeniach, przesądach oraz legendach Cholos, które przeplatane są rutyną normalnego dnia. Niezwykle interesujący jest choćby melanż dawnej religii oraz chrześcijaństwa – wieśniacy hołubią Najświętszą Panienkę, prosząc ją o łaski i opiekę, modląc się jednocześnie do rzeki Marañón, błagając o litość i zachowanie życia. Ta dyfuzja lokalnych wierzeń oraz chrystusowej nauki jest też doskonale widoczna w poczynaniach duchownych, którzy na dalekiej prowincji zdecydowanie częściej zapominają o nakazie celibatu, skromności, tak jakby miejsce, gdzie aktualnie pełnią posługę zostało w ich mniemaniu zapomniane przez Boga, a ich czyny nie miałyby podlegać jego surowemu osądowi.

Krótko reasumując, Złoty wąż to całkiem ciekawa lektura, którą za sprawą stosunkowo krótkich rozdziałów czyta się bardzo szybko. Dodatkowym smaczkiem są z pewnością żywe i plastyczne opisy przyrody, która towarzyszy ludziom na każdym kroku, nie pozwalając o sobie zapomnieć. Ponadto Ciro Alegría w snutej opowieści rozpościera wizję życia prostych Cholos oraz form, jakie ta egzystencja przyjmuje – całość jest więc stosunkowo prostą historią o życiu, które daje i odbiera, niekiedy rani, czasem przytłacza nawałą udręki, innym zaś razem wciąga w bystrzyny śmierci i samotności, bądź powiewa chłodem nienawiści. Ale nawet w tak wrogich człowiekowi okolicznościach zawsze znajdzie się miejsce na szczerą miłość czy prawdziwą przyjaźń, a więc uczucia, które pozwalają ludziom przetrwać nawet największe nawały losu.

Wasz Ambrose