Migocząc w bezmiarze pustki, czyli "Ciemny Eden" Ch. Beckett

Ciemny Eden

Chris Beckett

Tytuł oryginału: Dark Eden

Tłumaczenie: Wojciech Próchniewicz

Wydawnictwo: MAG

Seria: Uczta Wyobraźni

Liczba stron: 336

 

 

 

Powszechne jest mniemanie, że życie, jeśli rozważać jego występowanie także poza naszą planetą, musi być oparte na węglu. Ten popularny niemetal z bloku p o liczbie atomowej 6 posiada unikalną zdolność do tworzenia długich łańcuchów zawierających silne i stabilne wiązanie C–C, które z kolei umożliwiają istnienie kwasów tłuszczowych, cukrów, hormonów, czy bardziej ogólnie – struktur tak złożonych jak ludzki organizm. Zgodnie z równie częstymi sądami, nieodzownym elementem życia bazującego na węglu jest światło, czyli strumień fotonów z pomocą którego rośliny zielone przeprowadzają proces fotosyntezy. Odważną (ale czy udaną?) próbą wyłamania się z tego myślowego schematu jest powieść Ciemny Eden autorstwa Chrisa Becketta, brytyjskiego pisarza science fiction.

Eden to planeta zagubiona gdzieś w odległej pustce Kosmosu. Obca i nieprzyjazna, pozbawiona gwiazdy, która zapewniałaby jej światło, pogrążona jest w wiecznym mroku. Jeśli jednak lepiej przyjrzeć się temu ciału niebieskiemu można przekonać się, że nie jest ono zupełnie ciemne. Blada, migotliwa poświata to oznaki życia, które zdołało wyewoluować na Edenie i które przyjmuje najróżniejsze formy – fauna i flora jest zaskakująco bogata i różnorodna, chociaż każda żywa istota posiada wspólną cechę, którą jest bioluminescencja. Ponadto wszystkie rośliny, czy też twory, które z racji braku językowej giętkości i pojemności, najwygodniej jest określać mianem roślin, czerpią energię niezbędną do trwania z wnętrza planety, z Podziemi, o których jednak nie wiadomo zbyt wiele.

Na taki właśnie świat trafia czytelnik książki Becketta. W momencie rozpoczęcia utworu potomkowie ziemskich kolonistów (chociaż sformułowanie dwójki ziemskich rozbitków wydaje się bardziej adekwatne), którzy wylądowali na Edenie 163 lata wcześniej, tworzą Rodzinę liczącą 532 członków. Cała społeczność kurczowo stara się egzystować na terenie, gdzie wedle ustnych przekazów nastąpiło lądowanie statku – skromna Okrągła Dolina postrzegana jest jako przyszłe miejsce zbawienia, tj. obszar, gdzie będą się kierować Ziemianie, którzy zgodnie z wierzeniami prędzej bądź później przybędą z odsieczą, zabierając wszystkich mieszkańców Edenu na macierzysty glob przodków całej tej grupy. Uparte tkwienie na bardzo niewielkim wycinku terenu prowadzi do coraz gwałtowniejszego wyczerpywania się źródeł pokarmu oraz stwarza coraz większe problemy bytowe – z każdym kolejnym pokoleniem, Rodzina rozrasta się trwając na tej samej przestrzeni, która z rok na rok staje się skromniejsza i skromniejsza.

Ciemny Eden to solidna lektura, której główny wątek czerpie z motywu mocno eksploatowanego w literaturze science fiction, jakim jest idea cywilizacyjnego regresu. Potomkowie ziemskich kolonistów w pomroku dziejów gubią wiedzę i zdobycze technologiczne swoich antenatów, które stopniowo ulegają skurczeniu i skarleniu wyłącznie do mitów, podań i legend. Społeczeństwo zasiedlające Eden, nazywająca się Rodziną (jest to termin jak najbardziej zasadny, bowiem wszyscy potomni wywodzą się z dwójki ludzi, którzy poprzez kazirodcze kontakty zdołali zapewnić trwanie rodzajowi ludzkiemu na niegościnnym globie) to grupa zbieracko-łowiecka, przywodząca na myśl prymitywne ludy pierwotne. 532 osobników zbitych w kupę prowadzi powtarzalny i monotonny żywot, który ułatwiają takie owoce geniuszu inżynieryjnego jak dzidy, łódki drążone z pni oraz szałasy budowane z kory.

Rodzina odmalowana piórem Becketa stanowi znakomity bodziec do całego szeregu refleksji oraz przemyśleń, które rodzą się w umyśle czytelnika. Bardzo pozytywne wrażenie sprawia przede wszystkim udane ukazanie zagrożenia wiążącego się z rojeniami i wierzeniami, które potrafią znacząca zawężać nasze horyzonty poznawcze. Brytyjski autor bardzo sprawnie przedstawia pułapkę, jaką są wegetowanie w klatce teraźniejszości (w przypadku Edeńczyków przejawiające się w myśleniu wyłącznie o rzeczach przyziemnych jak pożywienie, sen, polowanie czy kopulacja), odwlekanie realnych działań, powstrzymywanie się od snucia planów i wybiegania swoimi myślami w przyszłość, niechęć do eksploracji tego, co nieznane i obce – ciągłe i nieustanne, cierpliwe, ale jednocześnie naiwne oczekiwanie na zrządzenie losu, na ślepy traf, na uśmiech fortuny okazuje się skutecznym hamulcem, blokującym wszelki rozwój i postęp. Zasady, uświęcone prawa, tradycja, obietnica zbawienia traktowane zbyt dosłownie i sztywno (tj. z wykluczeniem jakichkolwiek interpretacji, możliwości odstępstw czy wyjątków, które przecież potwierdzają istnienie reguł) skutecznie determinują postrzeganie rzeczywistości jedynie w kategoriach tu i teraz, kładąc silne akcenty na doczesność, wykluczając antycypowanie, co jest najprostszą drogą do samozagłady.

Becketowi udało się również dobrze pokazać jak wielka jest różnica pomiędzy aktem tworzenia a aktem niszczenia. Kultura, technologia, wiedza, pismo, nauka – wszystko to w obliczu czasu, który jawi się jako wielki czynnik deformujący i zniekształcający, jako ogromny i bezlitosny dewastator, sprowadzone zostaje do postaci okruchów, strzępków, oderwanych od całości niezrozumiałych fragmentów, pyłu chwalebnej, acz bezpowrotnie utraconej historii. Mozolnie budowana cywilizacja, w momencie kiedy jej nośnikami jest tylko garstka pospolitych ludzi, w przeciągu kilku pokoleń ulega gwałtownemu regresowi, cofając się do swojej najbardziej pierwotnej struktury. Ślimacze tempo rozwoju wynika z ludzkiej natury, która naznaczona jest bezruchem, biernością, apatią, niechęcią do wyłamywania się z ciasnych oków konwenansu – z jednej strony lęk przed zmianami oraz podświadoma obawa nowego, a więc nieznanego i nieprzewidywalnego, pozwala zapewnić namiastkę bezpieczeństwa i stałości, wiązanymi z solidną trwałością; z drugiej zaś strony, gdyby nie jednostki oporne, nieposłuszne, walczące ze skostnieniem i marazmem, które śmiało gnają za podszeptami serca nakazującymi szukać nowych ścieżek, lekceważąc przy tym utarte obyczaje decydują o tym, że ludzka cywilizacja nie stoi w miejscu, sukcesywnie rozwijając się.

Historię Ciemnego Edenu poznajemy za sprawą całego szeregu narratorów pierwszoosobowych. Książka składa się z wielu krótkich rozdziałów opowiedzianych z perspektywy różnych bohaterów, z koncentracją na postaci wiodącej. Dzięki temu zabiegowi prezentowana fabuła jest wielowymiarowa i bardzo panoramiczna – na te same wydarzenia czytelnik spogląda pod różnym kątem, dopatrując się w danej sytuacji wielu niuansów i szczegółów, które znakomicie uzmysławiają w jak różny sposób ludzie spoglądają na otaczający ich świat. Przyjęta forma narracji wiąże się z używaniem dość ubogiego słownictwa – język Edeńczyków jest prosty, co nie pozwala na precyzyjne wyrażanie wszystkich przeżywanych stanów. Rzeczy ważne bądź godne podkreślenia akcentowane są przez powtórzenia (Nic nie było o nim wiadomo, tylko że wysoko wysoko, ciemno ciemno i zimno zimno zimno [1]), pojawiają się liczne neologizmy, które służą do nazywania lokalnego świata oraz rozmów o przeszłości (Lon Downik, Sekret Tartka, Py-ront, Klepatura to świetne przykłady tego, że język, który nie odnosi się do tego co znane, a przez to realne, szybko wynaturza się i degeneruje). Wymyślony na potrzeby powieści idiolekt jest bardzo sprytnym zabiegiem, który pomaga zamaskować ewentualne niedoskonałości fabularne, stanowiąc przy tym zręczny pretekst do uniknięcia drażliwych tematów, które mogłyby położyć całą koncepcję edeńskiego globu – znajomość autochtonicznych mieszkańców planety ogranicza się do stwierdzenia, że budulec, z którego są stworzeni jest przyswajalny przez ludzi (przypuszczalnie jest to węgiel). Równie skąpym zasobem informacji jesteśmy raczeni na temat samego Edenu – jądrem, z którego wychynęło życie zdaje się być wnętrze planety, która częściowo pokryta jest wodą oraz okryta warstwą atmosfery z występującym w niej tlenem. Na temat samej ewolucji, narodzin istnienia na ciele niebieskim nie wiadomo właściwie nic.

Ostatnim aspektem godnym uwagi jest symbolika powieści. Tytuł jest oczywistym nawiązaniem do Rajskiego Ogrodu z Genesis, czyli Księgi Rodzaju. Beckett wydaje się prowokować czytelnika, każąc zredefiniować jego poglądy na temat Raju, delikatnie sugerując jak obco musieli czuć się pierwsi rodzice w ogromnym, acz pustym przybytku. Ale na tym akcencie nie kończą się biblijne konotacje – człowieczy mieszkańcy Edenu to potomkowie dwójki ludzi, pochodzących z Ziemi Adama i Ewy. W tym miejscu autor również celuje we wrażliwe miejsce wierzących, zwracając uwagą na oczywisty, ale chętnie przemilczany fakt, że gdyby cała ludzkość zrodziła się z dwójki osobników, to kontakty kazirodcze byłyby nieuniknione. Z kolei losy Johna Czerwoniucha, głównego protagonisty utworu, przywodzą na myśl Drugą Księgę Mojżeszową, która opisuje wyjście Izraelitów z Egiptu. Portret i sylwetka Johna to udany zarys odkrywcy świadomego konieczności zburzenia wznoszonego przez lata ładu i porządku, dając w ten sposób bodziec do cywilizacyjnego progresu.

Reasumując, Ciemny Eden okazał się bardzo dobrą odskocznią od codziennej realności. Wyprawa w ciemną, acz mieniącą się całą paletą odcieni szarości planetę jest dobrą sposobnością do kilku chwil zadumy nad fenomenem życia, cywilizacji czy funkcjonowania ludzkich gromad. Książka wydana została w ramach serii Uczta Wyobraźni i moim zdaniem w pełni na to wyróżnienie zasłużyła.

---

[1] Christ Beckett, Ciemny Eden, przeł. Wojciech M. Próchniewicz, Wydawnictwo MAG, Warszawa 2014, s. 13