Stanisław Czycz "Nie wierz nikomu" - Pawany i inne takie

Nie wierz nikomu

Stanisław Czycz

Wydawnictwo: Korporacja Ha!art

Liczba stron: 568

 

 

 

 

 

 

Książka, szczególnie książka bardzo, bardzo dobra, to twór specyficzny. Pozornie rzecz materialna, czyli martwa, a jednak żywa, przeobrażająca się, zmienna i niestała. Odczytywana przez kolejne pokolenia, co rusz objawia się w nowym świetle, odsłaniając następne interpretacyjne wykładnie. Świetnym przykładem tego typu płodu jest dylogia Nie wierz nikomu autorstwa Stanisława Czycza, autora m.in. Pawany. Dzieło powstawało w latach 1976 – 1981, ale pierwsza część pt. Baza opublikowana została dopiero w 1987 roku i to po niejednej edytorskiej interwencji cenzora. Antykomunistyczna wymowa przejawiająca się w bezwzględnym punktowaniu PRL-owskich absurdów spowodowała, że wydanie zostało zmodyfikowane – autor uznał utwór za niepełny i w formie swoistego sprzeciwu, buntu, niezgody dla tego typu działań, obdarowywał swoich przyjaciół egzemplarzami, w których Czycz dokonał licznych korekt w postaci doklejek i dopisków, mających oddać treść oryginału. W 2016 roku zespół redakcyjny korporacji Ha!art zaprezentował polskim czytelnikom owoc żmudnego literackiego śledztwa, w wyniku którego zrekonstruowano pierwotną wersję powieści. Ponadto wydanie krakowskiej oficyny zostało wzbogacone o fragmenty Nadbudowy, kontynuacji Bazy. Tym samym płód Czycza został na nowo odkryty.

 

Nie wierz nikomu to rozległa retrospekcja snuta przez pierwszoosobowego, anonimowego narratora (znamy jedynie przezwisko, jakim na dalszych kartach dzieła obdarowują go współpracownicy – Dzięcioł). W chwili rozpoczęcia akcji, osadzonej na początku lat 50-tych XX wieku, to chłopak, który właśnie kończy liceum elektryczne. Nakaz pracy kieruje młodego specjalistę do Aleksandrowic, gdzie zgłosił się na ochotnika, ale chwilowy kaprys szybko przedzierzga się w przerażenie, w efekcie czego protagonista niejako samowolnie, ale i z pomocą przypadku oraz rozgardiaszu i bałaganu wciąż panującego w odradzających się strukturach państwowych urzędów, trafia do Krakowskich Zakładów Kamienia Budowlanego. Przedsiębiorstwo odsyła bohatera do formującej się Bazy Produkcyjno-Remontowej, gdzie potrzebny jest m.in. elektryk.

 

Perypetie i przygody Dzięcioła, które w ogromnej mierze rozgrywają się w nowym miejscu pracy okazują się pretekstem do tego, by uraczyć nas obdartym z propagandowego zadęcia portretem powojennej Polski, odmalowanym z perspektywy szeregowego robotnika. Wyłaniający się pejzaż jest bardzo ponury – wszędzie widoczne są jeszcze zniszczenia, jakie przyniosły za sobą agresja niemiecka i radziecka, wyczuwalne są także krzywdy wyrządzone przez okupantów. W powietrzu unosi się odór wazeliniarstwa roznoszony przez karierowiczów, którzy w nowo formującym się systemie socjalistycznym poszukują szans na przywileje i korzyści. Niepokój wywołuje wszechobecny kult Stalina, którego duch materializuje się w licznych pomnikach, popiersiach, portretach – zaszczytne miejsca, gdzie znajdują się podobizny despoty wydzielają wręcz nabożną atmosferę. Przewodnikiem po tym nowym, konstytuującym się świecie jest Dzięcioł. Chłopak opisuje panujące realia w sposób ironiczny i zgryźliwy, podkreślając niedorzeczności, na jakich wznoszony jest komunizm nad Wisłą. Wspólna wędrówka po fabrykach i zakładach, miasteczkach oraz urzędach, które w trakcie licznych delegacji odwiedza bohater, uświadamia nam, że właściwie cała zastana rzeczywistość to wielka prowizorka, erzac, namiastka, natężenie bezsensu i pozoranctwa – poruszanie się w jej meandrach to nie lada wyzwanie, szczególnie dla osobnika, który kieruje się w życiu własnym osądem, który nie wierzy nikomu, który nie daje się nabrać na szumne hasła, będące w istocie pustymi sloganami, który na namolną propagandę reaguje uporem i przekorą.

 

Za kwintesencję nonsensu potraktować można wspomnianą Bazę Produkcyjno-Remontową, która w momencie przybycia protagonisty składa się z kilku opuszczonych i na wpół zrabowanych hal. Przywodzi ona na myśl statek głupców, bowiem stopniowo napływają do niej coraz bardziej specyficzni osobnicy, których celem – przynajmniej początkowo – zdaje się być dokończenie grabieży, rozpoczętych przez szabrowników. Tej osobliwej zbieraninie (była członkini AK, podstarzały szofer z rękami trzęsącymi się tak mocno, że nie sposób wyobrazić go sobie za kierownicą, ekspert od budowy lotniskowych pasów startowych, itd.) przewodzi inżynier Niechał, który narratorowi kojarzy się z Don Kichotem ((…) miał tę swoją ideę… jak tamten błędny rycerz… i w imię jej trudził się, i walczył, staczał potyczki… też z wiatrakami? … no, gdyby nazwać tak, to obracanymi wianiem nie tym iberyjskim… brakowało jedynie Dulcynei… choć już sama ta jego Baza… która była a i której nie było [1]). Ten przedwojenny fachowiec usiłuje wojować z zastanym chaosem, tworzyć i konstruować, ale jego zmagania niechybnie przypominają próżne i daremne próby powstrzymania upływającego czasu, który koniec końców wszystko obraca w proch.

 

Do fatygi, czy wręcz katorgi, porównać można też charakterystyczny dla Czycza styl, w jakim utrzymana jest powieść. Nie wierz nikomu uszyte jest z prozy, która jest arytmiczna, szarpana, niepełna, a przy tym obfita, wręcz gargantuiczna, co chwilami przytłacza, tłamsi. Poszczególne wątki urywają się nagle, znikają, bądź plączą się wzajemnie, by za chwilę powrócić na swoje tory i biec coraz szybciej i szybciej. Pełno jest wielokropków, wtrąceń, dygresji, zdań eliptycznych, nie brakuje neologizmów i słownych zabaw. Co ciekawe, ta nietypowa konwencja kreuje nastrój mocno destrukcyjny, katastroficzny, apokaliptyczny – zdania wydają się płowieć, kruszeć, a świat przedstawiony chwiać się w posadach. Ta nietrwałość skutkuje tym, że w trakcie lektury towarzyszy nam wrażenie niepewności i efemeryczności.

 

W książce pobrzmiewają również echa beznadziei i melancholii, których źródłem jest osobowość Dzięcioła. Chłopak jest człowiekiem wrażliwym, o romantycznym usposobieniu, który przekłada długie deliberacje i rozważania ponad zdecydowane działania. Brakuje mu sił, by opierać się przeciwnościom losu, którego wyroki akceptuje z ponurą bezwolnością, godząc się m.in. na rezygnację z wymarzonej kariery artystycznej na rzecz zawodu gwarantującego pewny zarobek (straszne, to wszystko straszne, to więc tak już zostanie, i pożegnaj się… z czym? … z leśniczówką… jak wcześniej z malarstwem… i skrzypkami… ośle… i z Tomaszowem… [2]).

 

Niewesoły ton, jakim pobrzmiewają karty książki to także zasługa bogatej symboliki. W tym kontekście na pierwszy plan wybija się Baza Produkcyjno-Remontowa, która może reprezentować socjalistyczny ustrój, a więc byt już od samych podstaw skażony sprzecznościami, prowadzącymi w dłużej perspektywie do nieuchronnej klęski – jest to twór stawiany na przekór logice, bez zbędnego zaplecza infrastrukturalnego oraz kadrowego. Istotną rolę spełnia też Pałac Kultury i Nauki – radziecki dar, budowany z polskich materiałów ((…) zasrane płyty na oklejanie bolszewickiego pałacu… [3]) i rękami polskich robotników bardzo dobrze oddaje sedno polsko-radzieckiej przyjaźni. Wstrząsająca, ale i znacząca jest również scena zabicia baranka – jego zastrzelenie (niezdarne, a przez to niehumanitarne) można odczytywać jako śmierć marzeń i rojeń, które zduszane są w imię pragmatyzmu, konieczności.

 

Warto jednak nadmienić, że Nie wierz nikomu nie jest pozbawione elementów komicznych, które tym mocniej kontrastują z charakterem bohatera oraz ogólnym nastrojem powieści. Humor uwidacznia się zarówno w rozmowach prostych robotników *, którym przysłuchuje się Dzięcioł jak i w opisie komunistycznych realiów ((…) wielkie białe popiersie Stalina na czerwonym postumencie, i tło i boki z czerwieni a z góry zwieszały się szturmówki… podświetlone to w dzień i w nocy… kiedy jeździłem jeszcze do szkoły jakiś pijak uklęknął przed tym ołtarzem, i… bez wygłupiania się a z pijaną żarliwą nadzieją… krzyknął „Józiu, daj na pół litra”… i go natychmiast zwinęli… chyba ubowcy [4]).

 

Reasumując, Nie wierz nikomu to intrygująca lektura, która nie należy jednak do płodów przyjaznych z czytelniczego punktu widzenia. Stanisław Czycz zaprasza nas do swojego świata, który kreowany jest od podstaw wedle własnych zasad – budulcem jest biografia artysty, a wyróżnikiem styl i język, które śmiało można rozpatrywać w kategoriach postmodernistycznych gierek, ze strumieniem świadomości na czele. Książka to też pod pewnymi względami klasyczny Bildungsroman, w którym prześledzimy dojrzewanie i formowanie się osobowości protagonisty okraszone nieodzownymi pierwszymi miłościami, zauroczeniami, pozornie poważnymi związkami oraz nieznośnym, coraz mocniej narastającym i starającym się znaleźć ujście seksualnym napięciem. Niezły misz-masz, z który warto polecić fanom intelektualnych gierek oraz miłośnikom poetycznej prozy.

 

 

*  na szczególną uwagę zasługuje błyskotliwy dialog poświęcony pewnemu Nazarejczykowi:

(…) – i mówił po żydowsku,

– kto?

– Pan Jezus,

– tak pon mówisz? ...

– no, tak wychodzi, Franciszku…

– tak?

– a wyście myśleli że jak? …

– co jak?

– mówił Pan Jezus…

– no, kurwa, że po naszemu,

– nie, po żydosku,

– w to nie uwierze… jakby mówił po żydosku toby nik nic nie zrozumioł, a wszyscy wiemy przecie dokładnie co mówił,

– ale był przecie Bogiem, a Bóg może mówić po jakiemu chce a rozumiejom wszyscy,

– tak to panie prędzy można uwierzyć… a nie że po żydosku… (…) [5]  

---

[1] Stanisław Czycz, Nie wierz nikomu, Korporacja Ha!art, Kraków 2016, s. 251

[2] Tamże, s. 309

[3] Tamże, s. 76

[4] Tamże, s. 99

[5] Tamże, s. 143 – 144

P.S. Lektura Nie wierz nikomu wiąże się dla mnie z pewnym miłym wydarzeniem. Pod koniec lipca, niedługo po przeczytaniu powieści, miałem przyjemność gościć Matiego z bloga Rozkminki Pana Dziejaszka. Wspólnie odbyliśmy kilka pieszych wędrówek poznając uroki Grodu Kraka. Z pomocą mojej dziewczyny, która wcieliła się w rolę przewodniczki, odwiedziliśmy także podkrakowskie Krzeszowice, rodzinną miejscowość Czycza, gdzie udało nam się odnaleźć kilka śladów pozostawionych przez pisarza.