Życiowe rozdroża, czyli słów kilka o powieści "Krawędź"

Krawędź

Václav Řezáč

Tytuł oryginału: Rozhráni

Tłumaczenie: Maria Erhardtowa

Wydawnictwo: Śląsk

Seria: Biblioteka Pisarzy Czeskich i Słowackich

Liczba stron: 430

Wydaje się, że usiąść i pisać to rzecz zupełnie łatwa, dopóki człowiek naprawdę nie usiądzie i nie spróbuje zabrać się do pracy. Wtedy nad papierem, czekającym na słowa, z których wyrasta życie, martwieją ręce, a myśli rozsypują się i kruszą [1]. Prawdopodobnie każdy, kto kiedykolwiek usiłował przelać swoje myśli na papier i uformować z nich literacką bryłę, w mniejszym bądź większym stopniu zgodzi się z powyższym sformułowaniem, które pochodzi z powieści Krawędź, autorstwa czeskiego artysty Václava Řezáča. Nie ma wątpliwości, że kreowanie nowej rzeczywistości, budowanie świata od podstaw i zapełnianie go bohaterami, których losy zazębiają się z opisywanymi wydarzeniami tworząc razem spójną i interesującą całość, to rzecz wymagająca i trudna, ba, to wręcz wyzwanie, z którym musi zmierzyć się każdy, kto pragnie zasłużyć na zaszczytne miano literata. Ta sztuka z pewnością udała się Václavowi Řezáčowi, bowiem jego dzieło Krawędź śmiało można określić mianem oryginalnego konstruktu, z którym obcowanie sprowadza się do czystej przyjemności.

 

Václav Řezáč, żyjący w latach 1901 – 1956, to czeski literat, w Polsce znany jako autor powieści młodzieżowych oraz utworów psychologiczno-obyczajowych. Z racji faktu, że w późnym okresie twórczości Řezáč pisał w duchu realizmu socjalistycznego, całkiem spory dorobek artysty doczekał się polskiego przekładu. Na łamach rodzimych wydawnictw opublikowano takie dzieła jak: Chłopaki, za nim!, Świadek, Zielona książka, Czarne światło, Posiew wichry, Powrót oraz Krawędź. To właśnie za sprawą ostatniego z wymienionych utworów, który uchodzi za najwybitniejsze osiągnięcie literackie Řezáča, miałem okazję poznać pióro czeskiego pisarza.

 

Głównym bohaterem Krawędzi jest Henryk Aust. To typ marzyciela, który tylko z rzadka stąpa po twardym gruncie realności, co sprawia, że pobieżny rzut oka na jego przeszłość oraz obecne perypetie domaga się, by przypiąć mu łatkę nieudacznika i niedorajdy. Z prezentowanych faktów dowiadujemy się, że Aust to kiepski urzędnik, równie mierny nauczyciel, niezrealizowany aktor i wreszcie niespełniony pisarz. Warto jednak nadmienić, że większość podejmowanych zajęć i obowiązków wiąże się z koniecznością utrzymania się na finansowej powierzchni, natomiast jedyną pracą, do której Henryk Aust zdaje się być predysponowany jest pisarstwo. Sęk w tym, że niedoszły artysta posiada fatalną skazę, która skutecznie uniemożliwia mu spłodzenie jakiegokolwiek dzieła – bezwzględny perfekcjonizm, usilne pragnienie precyzji, konieczność ciągłego doskonalenia tego, co zdołało powstać, skutkują tym, że wedle mniemania Austa z pomysłów poszczególnych dzieł bardzo szybko ulatuje to, co zdawało się świadczyć o ich sile i atrakcyjności, pojedyncze refleksje okazują się jałowymi truizmami, tchnącymi buńczucznym patosem, a analizy ludzkich spraw i czynów, koniec końców, przedstawiają się jako fałszywe i mylne. Czytelnik poznaje Henryka Austa w momencie przełomowym, który może być kluczowym w jego literackiej karierze. Oto w wyobraźni autora zarysowuje się sylwetka Wilhelma Haby, bohatera, którego losy być może zakończą lata posuchy i twórczej niemocy.

 

To właśnie postać Wilhelma Haby powoduje, że utwór Václava Řezáča jest tak interesujący i niepowtarzalny. Czeski literat wprowadza dwa zachodzące na siebie pasma narracyjne, bowiem narrator pierwszoosobowy, którym jest Henryk Aust, snuje przed czytelnikiem historię swojego życia, jak również historię swojego literackiego protagonisty, Wilhelma Haby. Poprzez ten zabieg otrzymujemy powieść w powieści, która wiąże się z nieustannym balansowaniem i przeskakiwaniem z rzeczywistości austowskiej do świata, w którym dominuje Haba. Narracyjny dwugłos rezonuje akcją podążającą dwoma torami, które wzajemnie się przeplatają i uzupełniają.

 

Wilhelem Haba jest osobnikiem kluczowym dla formy utworu jak również dla samego Henryka Austa, ponieważ stanowi on ostatnią kartę podsuniętą przez los, piękną szansę, by wreszcie przerwać długą passę klęsk i upokorzeń. Co ciekawe zależność Austa od Haby działa również w drugą stronę, gdyż Wilhelm także potrzebuje swojego kreatora. Należy zauważyć, że mimo dzielących ich różnic, bowiem biografia Austa stoi w wyraźnej opozycji do naznaczonego sukcesami i artystycznym spełnieniem żywota utalentowanego i uznanego aktora, jakim jest Wilhelm Haba, obaj bohaterowie w chwili rozpoczęcia Krawędzi znajdują się na życiowym rozdrożu. Haba tylko dzięki swojemu demiurgowi może przezwyciężyć kryzys twórczy i wydrapać się z dołka bierności, w który wpadł całkiem niespodziewanie, chociaż przez wiele lat sam go sobie kopał. Dramat Haby polega na tym, że scalił on swoją egzystencję z prowadzoną na teatralnej scenie grą w sposób tak doskonały, że samym aktorem zaczynają targać wątpliwości, co do tego, czy jego twarz jest jego faktycznym obliczem, czy też kolejną maską, nierozerwalnie stopioną z jego osobą. Psychika modelowana dłutem nie tylko jednego żywota, ale wielu bytów, odtwarzanych w swoich następnych, wieńczonych sukcesem i tryumfem, rolach okazuje się spaczonym narządem, uniemożliwiającym prawidłowe funkcjonowanie w społeczeństwie, które przejawia się choćby zadzierzganiem autentycznych relacji. Haba jest człowiekiem obarczonym ogromnym ciężarem sławy, która przekracza jego moralną pojemność. Pomieszanie sztuki z życiem i traktowanie sztuki wyłącznie jako tricku, pomocnego w codziennej egzystencji zaszły już tak daleko, że tylko Henryk Aust może pomóc wymyślonej przez siebie postaci.

 

Ale Krawędź to nie tylko opowieść o mężczyznach, który znaleźli się na życiowym zakręcie. Utwór to także interesująca analiza z zakresu sztuki – jej problematyki, roli społecznej. Pisarstwo w mniemaniu Austa nie postrzegane wyłącznie w kategoriach estetycznych, równie istotne są kategorie etyczne. Celem sztuki w mniemaniu narratora jest poznawanie prawdy o człowieku i świecie, odkrywanie zasad, według których te rzeczy funkcjonują, które pozwoliłby bądź ułatwiły zrozumieć i rozwiązać problemy i dylematy, jakie stawia przed ludźmi codzienne życie. Dla Austa bardzo ważne są również szczerość i uczciwość, bowiem jak sam wyjaśnia w jednym z monologów, wygłaszanych przed samym sobą, sztuka to wielki konfesjonał, w którym wszyscy odnajdujemy sens życia, wiarę we wspólny porządek i ład, pragnienie czystości ducha wcielonej w doskonałe formy, piękno, które samo w sobie jest prawem i prawdą [2].

 

Z literaturoznawczego punktu widzenia Krawędź to także utwór, który w błyskotliwy sposób ukazuje, w jaki sposób to, co stanowi rzeczywistość, twardą i namacalną, ulega konwersji, przemieniając się w powieściowy świat przedstawiony. Václav Řezáč bardzo mocno skoncentrował się na bodźcach oddziałujących na wyobraźnię, starając się unaocznić jak może przebiegać transponowanie elementów z życia oraz z otoczenia artysty do tego, co stanowi rzeczywistość literackich protagonistów. Przyznać ponadto należy, że Řezáč ciekawie pisze o słownym kreatorze, bowiem czytelnik przekonuje się, że Henryk Aust nie jest wszechmocnym demiurgiem, którego bohater zdany jest na jego łaskę i kaprysy. Narrator Krawędzi co prawda dzierży w swoich rękach dzieje protagonisty, ale los bohatera zdaje się pulsować i zmieniać, tak, że pierwotne zamierzenia nie raz i nie dwa ulegają znacznym poprawkom i korektom. Řezáčowi dobrze udało się uchwycić i pokazać jak trudnym, niejednoznacznym i nieprzewidywalnym aktem jest płodzenie dobrej literatury, która często podąża własnymi drogami, nie zawsze zgodnymi z  tym, co przewidział twórca.

 

Reasumując, Krawędź to bardzo dobra oraz nietuzinkowe dzieło, bazujące na oryginalnym koncepcie, który sprawia, że utwór jest wielopoziomową budowlą. Krawędź jest historią ludzi, których przygniata bolesne brzemię poczucia zmarnowanych lat, którzy pragną nadać swojej egzystencji nowy cel oraz kierunek. Utwór czeskiego pisarza to także szczery manifest, w którym wyłożono poglądy autora na sztukę oraz rolę, jaką winna ona pełnić w kulturze. Wreszcie Krawędź to świetna sposobność, by podejrzeć, w jaki sposób rodzi się powieść, jak wielkich pokładów wytrwałości wymaga stworzenie dzieła ambitnego, które zaspokoi także wymagania samego autora. 

Wasz Ambrose

---

[1] Václav Řezáč, Krawędź, przeł. Maria Erhardtowa, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1973, s. 99

[2] tamże, s. 207