"Godzina próby" Maria Corti - W sieci historii

Godzina próby

Maria Corti

Tytuł oryginału: L'ora di tutti

Tłumaczenie: Barbara Sieroszewska

Wydawnictwo: PIW

Seria: Współczesna Proza Światowa

Liczba stron: 254

Otranto to niewielkie, zamieszkane raptem przez nieco ponad 5 000 tysięcy mieszkańców, miasteczko znajdujące się na Półwyspie Apenińskim w południowych Włoszech. Osada położona jest na samej krawędzi obcasa italskiego buta, nad cieśniną Canale d'Otranto, która spina Morze Adriatyckie oraz Morze Jońskie, oddzielając Półwysep Apeniński od Bałkańskiego. Otranto z racji swojej lokalizacji określane jest mianem Bramy Orientu. Sama nazwa miejscowości powinna brzmieć znajomo dla katolików, których styczność z religią nie ogranicza się wyłącznie do niedzielnych wizyt w kościołach, a która wyraża się choćby pogłębianiem swojej wiary przez lekturę katolickiej prasy. Czytelnicy religijnych czasopism oraz osoby bacznie śledzące pontyfikat papieża Franciszka mogą kojarzyć Otranto z pierwszą kanonizacją dokonaną przez obecnego następcę Świętego Piotra. W 2013 roku Franciszek wyniósł na ołtarze 800 męczenników, którzy ponieśli śmierć z rąk tureckich najeźdźców w 1480 roku. Oddziały sułtana Mehmeda II, który kontynuował rozpoczęty w 1453 roku plan podboju Europy (zdobycie Konstantynopola), po nieudanej inwazji na wyspę Rodos, zajmowaną przez zakon joannitów, przystąpiły do walki z Królestwem Neapolu pod rządami Ferdynanda Aragońskiego. Kluczową lokacją na Półwyspie Apenińskim okazało się miasto Otranto, którego mieszkańcy kompletnie nie spodziewali się islamskich agresorów – na miejscu stacjonował garnizon złożony z 400 żołnierzy, z których zdecydowana większość zdezerterowała, spuszczając się w nocy z wysokich murów, jeszcze przed rozpoczęciem bohaterskiej obrony miasta. Garstka 50 wojaków oraz lokalni mieszkańcy – rybacy i hodowcy winorośli – przez 2 tygodnie toczyli zażarte boje z o wiele liczniejszą i lepiej uzbrojoną armią turecką, licząc na rychłą odsiecz wojsk królewskich, która jednak nigdy nie nadeszła. Po przejęciu miasta Turcy, którzy wzięli w niewolę wszystkie kobiety i dzieci poniżej 15. roku życia, gotowi byli darować życie 800 mężczyznom, którzy przeżyli batalię, pod warunkiem wyrzeczenia się chrześcijaństwa i oddania czci prorokowi Mahometowi. Wedle podań nikt nie przyjął proponowanych warunków. O tym, co przeżywali mieszkańcy Otranto w trakcie krwawych zmagań z Turkami w bardzo ciekawy sposób opowiada powieść historyczna Godzina próby, autorstwa Marii Corti, żyjącej w latach 1915 – 2002, włoskiej pisarki, krytyczki literackiej i profesorki historii języka włoskiego, przewodniczącej Włoskiego Towarzystwa Studiów Semiotycznych.

Akcja utworu, zgodnie z faktami, które stanowią szkielet fabuły, rozpoczyna się w piątek, dwudziestego ósmego lipca roku 1480. Poranek, który wiąże się zazwyczaj z rozpoczęciem kolejnego dnia pracy, mozolnej i trudnej, ale nieodzownej, bowiem przynoszącej owoce w postaci pokarmu i dóbr, możliwych do spieniężenia i zapewnienia codziennej egzystencji, przebiega zupełnie inaczej niż jutrzenki znane dotychczas przez osadników z Otranto. Tego pamiętnego dnia tylko nieliczni rybacy zdążyli wybrać się na połów – zdecydowana większość, która wstała razem ze wschodzącym słońcem, zastaje widok w bezwzględny sposób niszczący miłą i bezpieczną rutynę. Oczom zdumionych mieszkańców ukazują się tureckie galiony, które do Otranto mogły przypłynąć tylko w jednym celu. W mgnieniu oka życie całej społeczności ulega diametralnej zmianie – oto wichry Historii, z którą stateczny, prowadzący spokojny i ułożony byt obywatel na ogół nie pragnie mieć nic wspólnego, głośno i donośnie uderzają w mury otranckiej twierdzy.

Godzina próba wyróżnia się interesującą konstrukcją. Powieść składa się krótkiego wstępu, zwięźle nakreślającego tło historyczne utworu oraz z trzech rozdziałów, w których czytelnik odnajdzie relacje pięciu osób, bezpośrednich uczestników tragicznych wydarzeń, jakie rozegrały się w Otranto. Każda z historii opowiadana jest z perspektywy pierwszoosobowego narratora, co pozwala w pełni zagłębić się w prezentowane zajścia i epizody. Przyjęta forma narracji jest niezwykle atrakcyjna, bowiem umożliwia nurkowanie w umysłach ludzi, którzy zostali postawieni przez los w sytuacji ekstremalnej, ostatecznej, od jakiej nie sposób uciec. Bezpośrednia konfrontacja z realnym zagrożeniem odkrywa nieznaną stronę ludzkiej natury, która ujawnia pierwiastki pozostające zazwyczaj w głębokim ukryciu. To właśnie portrety psychologiczne bohaterów stanowią o sile powieści.

Maria Corti przedstawia życie zwykłych ludzi, którzy zostali niczym rybki zostali złapani w sieć Historii. Dotychczas prowadzili oni spokojną, stateczną egzystencję, na którą składały się jednakowe dni, wypełnione chwilami radości i smutku, drobnymi problemami oraz skromnym, prywatnym szczęściem. Dopiero najazd Turków uświadamia otranckim obywatelom jak nietrwałą i kruchą rzeczą jest spokój oraz możliwość samodzielnego stanowienia o własnych losach – przerażająca jest własna bezsilność i niemoc, którą trudno zaakceptować, co wyraża się w słowach jednego z protagonistów: nie znamy prawdziwej natury rzeczy i nic nie rozumiemy; żyjemy jak mrówki; każdy może nas przydepnąć nogą i zgnieść [1]. Nad Otranto zjawia się potężna burzowa chmura, a skamieniali z wrażenia mieszkańcy w złowrogiej ciszy, która zapada tuż przed nadejściem żywiołu, bezskutecznie próbują odczytać, co też jest im pisane. Oto dla człowieka – nędznego pyłku targanego wiatrami historii, bezradnego wobec kapryśności fortuny – nadciąga godzina próby.

Wydaje się, że w tym miejscu warto wspomnieć, że książka mimo podejmowanej, stricte wojennej tematyki pozbawiona jest efektownych opisów walk. Próżno szukać w niej krwawego patosu czy relacji z bezpośrednich potyczek. Zaprezentowane sceny bitew są odmalowane bardzo zwięźle i lakonicznie, niejako z przymusu, bowiem wymaga tego przebieg fabuły. Zamiast precyzyjnie wykonywanych cięć, dowodów tępej brutalności, bezwzględnego uśmiercania wrogów w sposób równie okrutny, co wymyślny, czytelnik otrzymuje liczne retrospekcje i wspomnienia głównych bohaterów oraz szczegółowe studium psychiki człowieka, który w obliczu tego, co nieuchronne i nieodwołalne prowadzi trudną walkę z samym sobą. To właśnie konfrontacja z własną przeszłością, z wyrzutami sumienia, próba rozliczenia swojej egzystencji, która nie była wolna od błędów, upadków, pomyłek i grzechów, stanowią sedno utworu.

Bohaterowie wypełniający karty Godziny próby to ludzie z krwi i kości. Nie brakuje wśród nich egoistów, tchórzy, lubieżników, ulegających podszeptom swojego ciała, ale są także tacy, którzy w chwilach krytycznych wspinają się na wyżyny człowieczeństwa, prezentując całą paletę zachowań humanitarnych i etycznych. To piękne przemieszanie cech negatywnych i pozytywnych, oznak słabostek i silnej woli, dowodów bezbrzeżnej odwagi i skrajnej bojaźni sprawia, że powieść odznacza się sporą dozą autentyzmu oraz posiada wydźwięk ponadczasowy, zawsze aktualny. W końcu niemal każdy osobnik w swoim życiu znajduje się sytuacji, która stanowi swoisty sprawdzian jego człowieczeństwa.

Godzina próby to także kopalnia znakomitych cytatów oraz przemyśleń i refleksji. Bardzo interesujące jest choćby stwierdzenie, że cnota nie jest niczym lepszym od grzechu, jeżeli brak tchnienia czegoś więcej: inteligencji, wyobraźni (…) [2]. Maria Corti w dość krytyczny sposób przedstawia ludzi skostniałych umysłowo, którzy kurczowo trzymają się myślowych schematów, tkwiąc w ciasnych okowach religii, stereotypów, utartych zwyczajów, norm oraz konwenansów. Włoska pisarka ciekawie ukazuje, że silnie takie przywiązanie do wydeptanych ścieżek i sprawdzonych rozwiązań może tłamsić osobowość i ograniczać. Równie dobrze nakreślono specyfikę narodzin legend oraz mitów, które ujawniają ludzką tendencję do gloryfikowania, do dodawania boskich przymiotów każdemu postępowaniu, do negowania chwil zwątpienia i niepewności, do koloryzowania i konfabulacji w imię idei i zaspokajania głodu nadzwyczajności, odczuwanego przez masy.

Krótko reasumując, Godzina próby okazała się wielce wciągającą lekturą, która jednocześnie stanowi bardzo ciekawą lekcję historii. Pozytywne wrażenie robi przede wszystkim temat wojny, która jawi się w książce, jako ręka losu, dosięgająca zwykłych i pospolitych śmiertelników, wystawiając ich na najtrudniejsze doświadczenia. Warto także zauważyć, że włoska profesor zwraca w swoim dziele uwagę na sprawy najbiedniejszych, który często posiadają znacznie skromniejsze pole manewru, a ich możliwości wyboru są znacznie bardziej ograniczone niż w przypadku osób zamożnych. Godzina próby to także afirmacja prostego, nieskomplikowanego życia i bezpiecznej codzienności, które najtrudniej jest docenić w momencie, gdy się w nich tkwi. Dobrze jest mieć świadomość faktu, że nasz byt posiada wartość także wtedy, kiedy nie jest to nie tylko nieustanna przygoda i działanie, bowiem tylko młodzi chcieliby wypełniać godziny życia w sposób nadzwyczajny i dlatego są wiecznie niespokojni i niezadowoleni [3].

Wasz Ambrose

---

[1] Maria Corti, Godzina próby, przeł. Barbara Sieroszewska, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1985, s. 46

[2] Tamże, s. 237

[3] Tamże, s. 93