Rubinowa terapia

 

Poważna decyzja

Gabriele Wohmann

Tytuł oryginału: Ernste Absicht

Tłumaczenie: Halina Leonowicz

Wydawnictwo: Państwowy Instytut Wydawniczy

Liczba stron: 337

O chorobie jest mowa wtedy, gdy organizm przestaje prawidłowo funkcjonować, a w jego działaniu dostrzegalne są zaburzenia, odstępstwa od normy. Towarzyszyć mogą temu wszelakiej maści specyficzne i niepożądane objawy, znamionujące zalęgnięcie się czynnika chorobotwórczego. Normalny, jeszcze do niedawna w pełni zdrowy człowiek przedzierzga się w pacjenta, a jeśli sprawa jest rozwojowa, tzn. poważna, kiedy dodatkowo rokowania mówią o konieczności wsparcia ze strony medycyny, osobnik trafia do szpitala, czyli podstawowej jednostki organizacyjnej w systemie opieki zdrowotnej. Człowiek ląduje w zupełnie innym świecie, którego cechami charakterystycznymi są surowe ściany, bardzo często w obrzydliwym żółtym kolorze, bądź naznaczone równie nieprzyjemną zieloną barwą, białe, pokutne łoże, skomplikowane okablowanie, rurki, pompy, igły, strzykawki oraz zapach środków dezynfekujących, przez smród których przebija się wszechobecny, atawistyczny lęk przed przyszłością, nie sprawiającej już wrażenie tak łaskawej, jak wydawać by się mogła jeszcze kilka tygodni wcześniej. Horyzont zdarzeń drastycznie zawęża się, ograniczając się do niewielkiego oddziału, który jednocześnie staje się swoistym centrum pielgrzymkowym. Chorego, przykutego do szpitalnego łoża wypada odwiedzić, pocieszyć, chociaż dla niejednego to bardziej przykry obowiązek, jaki należy odbębnić, będąc do niego przymuszonym presją otoczenia niż spontaniczna decyzja. Z tego względu wizyty często nie wypadają zbyt okazale – brakuje naturalności, poraża za to sztuczność, atmosferę niezręczności podkreśla nerwowe i ukradkowe zerkanie na zegarek, odliczanie do godziny zero, po nastaniu której nie mamy już prawa nadwyrężać gościnności chorego. ALE. Ale gdyby tak książką? Gdyby tak książką spróbować poprawić humor poszkodowanego? Czy Gabriele Wohmann i jej Poważna decyzja byłaby lekturą akuratną, dobrą, pożądaną, o właściwościach kojących, wręcz leczniczych?

Gabriele Wohmann to urodzona w 1932 roku w Darmstadt niemiecka pisarka, autorka powieści oraz opowiadań. Pochodzi ona z pastorskiej rodziny, której łono szybko jednak opuściła. Artystka uczęszczała do szkoły z internatem na wyspie Langeoog, położonej kilkaset kilometrów od macierzystego miasta. Okres studiów z zakresu germanistyki oraz muzykologii, przypadający na lata 1951 – 1953 to już poznawanie uroków Frankfurtu nad Menem. Następne trzy lata Wohmann spędziła jako nauczycielka w swojej dawnej szkole, a od 1956 osiadła w Darmstadt. Pisarka związana była z Grupą 47, zrzeszającą twórców z krajów niemieckojęzycznych (Niemcy, Austria, Szwajcaria), pozostających w wyraźnej opozycji do faszyzmu, uprawiających literaturę zaangażowaną w kwestie społeczne, podejmujących tematykę II wojny światowej oraz przedstawiających i bacznie śledzących sytuację powojennych Niemiec. Do wspomnianej grupy należał również Martin Walser, którego utwór Jednorożec okazał się dziełem ogromnie inspirującym. Wydana w 1970 roku Poważna decyzja, autorstwa Gabriele Wohmann w mojej opinii nie jest dziełem tak samo wybitnym, ale na pewno równie intrygującym oraz nietypowym.

Główną bohaterką utworu jest kobieta w trzech osobach i jednej substancji, funkcjonująca jako matka, żona oraz kochanka. Przebywa ona w szpitalu, w oczekiwaniu na zabieg operacyjny. Wolny czas, który pojawia się w ogromnych wręcz ilościach, zostaje poświęcony na przemyślenia dotyczące m.in. dotychczasowej egzystencji. Tok rozważań jest jednak dosyć niejasny, trudny do prześledzenia. Czas przeszły splata się z teraźniejszością, twory wyobraźni w sposób nieskrępowany wtargają w twardą rzeczywistość, tak, że nie sposób rozróżnić zdarzeń realnych od projekcji umysłu, pogrążonego w głębokiej zadumie. Utwór to poniekąd zbiór wszelakiej maści, niekiedy bardzo luźnych asocjacji, których orbita nie wykracza poza ramy szeroko rozumianego człowieczeństwa. Podmiot liryczny koncentruje się na własnych doznaniach, przeżyciach, by za chwilę objąć swoimi analizami całe społeczeństwo, jego zwyczaje, rytuały, czy stereotypy, którymi się karmi. Forma utworu przywodzi na myśl wewnętrzny monolog, a więc osławiony strumień świadomości, który w tym przypadku dość skutecznie utrudnia odbiór dzieła. Chociaż przyznać należy, że uparty czytelnik, którego nie zrazi brak zarówno wyraźnie zarysowanego, niezmiennego miejsca akcji jak i jednolitej fabuły, na pewno zdoła wyłuskać z lektury kilka interesujących refleksji, stanowiących nagrodę za poświęcony trud.

Mnie na przykład ogromnie przypadł do gustu następujący cytat: Johannes K. jest człowiekiem rozważnym. Skończyła się pełna niebezpieczeństw egzystencja Johannesa K., odkąd ubezpieczył swoje życie, zdrowie i mienie, wszystko na raz. Jest dobrym ojcem rodziny. Jest sumiennym pracownikiem. Ale jeszcze pół roku temu o tym nie wiedział. W tych kilku zdaniach, autorka znakomicie, bardzo ironicznie i zjadliwie uświadamia czytelnikowi, że większość z jego potrzeb jest kreowana sztucznie. W dodatku stopień ich realizacji, zgodnie z tym, co podprogowo niosą w swoich treściach wszelkie reklamowe slogany, stanowi wyznacznik naszego życiowego spełnienia. Człowiek, który daje się omamić i wpada w pułapkę perswazyjnego przekazu zaczyna marnować swój czas, trwoniąc go na osiąganie złudnych celów, które w dodatku mnożą się niczym grzyby po deszczu. Szczęście definiowane jest niemal wyłącznie za sprawą materialnych dóbr, które wystarczy posiąść, powinno ono wynikać z samej tylko satysfakcji, wynikającej z bezustannego nabywania, niepohamowanej, żarłocznej konsumpcji, tak jakby wszystko można było kupić. Uczucia redukuje się do przyjemności, której odczuwanie staje się celem nadrzędnym – człowiek sukcesu, człowiek szczęśliwy powinien zawsze i wszędzie być radosny. Z uśmiechem na ustach musi on ujeżdżać spasionego wieprza hedonizmu, tak jakby cała paleta emocji, łącznie ze smutkiem, żalem, czy rozczarowaniem była wyłącznie domeną nieudaczników, nie umiejących należycie pokierować własnym życiem.

Wohmann w bardzo interesujący sposób uzmysławia również, że rozwój człowieka w warstwie duchowej praktycznie stoi w miejscu i drgnął zaledwie odrobinę od czasu zarania dziejów. Co prawda poziom wiedzy na temat otaczającego nas świata nieustannie rośnie, o tylu rzeczach mamy większe bądź ciut mniejsze (ale wystarczające) pojęcie, ilość informacji, którym możemy bombardować nas biedny mózg rozrasta się w zastraszającym tempie – dla przykładu jesteśmy świadomi faktu, że zdrowie to w pełni dobre samopoczucie fizyczne, psychiczne i społeczne, a nie tylko brak chorób i słabości, wiemy też trochę o umiejętności pływania delfinów, czy markach niemieckiego piwa, albo transplantacji ludzkich organów – ale te wiadomości w żaden sposób nie intensyfikują naszego człowieczeństwa, nie pomagają w osiągnięciu duchowej harmonii, etc. Ba, okazuje się ponadto, że nasz mózg jest bardziej skory do chłonięcia przyzwyczajeń, akceptacji pewnych wzorców, kodowania powtarzalnych schematów, które są równoznaczne z osłabieniem percepcji, pozwalając tym samym zobojętnieć na drażniące bodźce. O ileż gorsza wydaje się za to wrażliwość, jako rzecz naiwna, karkołomna, jako uczucie nacechowane kontestacją, związane często z negatywnymi emocjami, rozczarowaniem, obciążające koniecznością reagowania nawet w sytuacjach niewygodnych, niezręcznych, od których najlepiej byłoby trzymać się z daleka.

W krótkich przebłyskach, w których akcja rozgrywa się w szpitalnym otoczeniu, możemy przekonać się także, że choroba bardzo często krępuje, przytłacza, nakazując silną koncentrację na tym punkcie teraźniejszości, w którym obecnie przebywamy. Otoczenie oczekuje od pacjenta cierpienia, naznaczonego szlachetnością i patosem. Zbytnia nadzieja może być za to potraktowana z dozą pobłażliwości, jako mrzonka, rojenia, skwitowana ironicznym uśmieszkiem, naznaczonym nutką wyższości – w końcu ten, który nie leży w szpitalnym łóżku, który ma możność kontaktowania się z lekarzem z wolnej stopy zawsze wie lepiej, bowiem posiada informacje nowsze, sprawdzone, pozyskane u samego źródła wszechrzeczy. Zdobyte wiadomości pozwalają na stawianie prognoz, przyjmowanie zakładów, czy wstępne szacowanie wydatków. Autorka mimochodem zwraca również uwagę na praktykę, która w zachodnich społeczeństwach ma miejsce od dawna, a która w naszym kraju zaczyna się dopiero rozpowszechniać – jeśli stary człowiek w rodzinie staje się przypadkiem wymagającym pielęgnacji, rodzina nie waha się przed żadnym trudem, aby pozbyć się starego człowieka. Niepoślednią rolę w tej materii odgrywa pieniądz, bowiem nietrudno skonstatować, że w przypadku krajów bogatszych, wyrzucanie staruszków poza rodzinny krąg odbywa się wręcz bezwiednie, niemal bezrefleksyjnie. A ci, pozbawieni miłości, zainteresowania, poczucia bycia komuś potrzebnym, szybko usychają niczym zerwane zioła, umieszczone pomiędzy kartami grubej księgi.

W całej mnogości tematów nie zabrakło również nawiązań do religii, które nie są rzeczą zaskakującą, jeśli wziąć pod uwagę środowisko, w jakim wychowywała się autorka, córka pastora. Na kartach powieści pojawiają się zarówno kościół jak i jego założyciel, Jezus Chrystus, który jednak, podobnie jak cała rzesza tematów, zostaje przywołany znienacka, przy okazji, bez uprzednich zapowiedzi (można by chyba nawet rzec deus ex machina). Kontekst rozmyślań jest bardzo szeroki, ale uważam, że uzasadnione jest stwierdzenie, iż Jezus wspomniany zostaje z racji ogromnego cierpienia, przez które musiał przejść oraz najwyższej ofiary, jaką złożył. Podmiot liryczny zdaje się jednak nie rozumieć, dlaczego zmuszany jest do podobnych, może tylko odrobinę mniejszych niewygód oraz trudów – Jezus umarł na krzyżu, by zbawić całą ludzkość (powodów była więc cała rzesza, miliardy), natomiast pacjent dźwiga swoje brzemię w imię wartości, trudnych do schwytania w ramy zadowalającego wyjaśnienia.

Najbardziej charakterystyczną cechą książki pozostaje jej styl, który wynika z faktu, że świadomość podmiotu lirycznego oprócz rejestracji teraźniejszości, co rusz wykonuje nura w przeszłość, ale fakty, wspomnienia napływają bez ładu i składu, hurmem, całą masą, a więc siłą rzeczy chaotycznie, wymieszane i poplątane. Teraz miesza się z wczoraj, ale warto zwrócić uwagę, jak niewiele miejsca zostało poświęcone jutru – Wohmann być może podkreśla w ten sposób, że w takich niesprzyjających okolicznościach nie wypada wręcz mówić o przyszłości, której nikt nie obiecuje dożyć. Ponadto zaryzykuję tezę, że nieco bełkotliwa, dość nieczytelna forma narracji posiada swoją dodatkową wymowę – człowiek chory nie jest już człowiekiem w pełnym tego słowa znaczenia. Jego osobowość zostaje zredukowana, przycięta, tak, by można ją zmieścić w szpitalną pidżamę. Wypowiadane przez pacjenta zdania, formułowane idee często puszcza się mimo uszu, skupiając się bardziej na chorobie, której nosicielem jest dany osobnik, postrzegając go przez pryzmat dysfunkcji. Chory nierzadko traktowany jest niczym niedorozwinięte dziecko, do którego zwraca się zdrobniale, maksymalnie uproszczonymi zdaniami – słowa człowieka wtłoczonego w rolę kretyna nigdy nie będą odbierane zbyt poważnie, dlatego zarówno pełne zrozumienie z otoczeniem, jak i pełna artykulacja własnych potrzeb niemal zawsze skazane są na niepowodzenie (kto zresztą ma czas na wysłuchiwanie człowieka, który powinien skupić się na nie utrudnianiu pracy personelu medycznego).

W utworze z pewnością można doszukać się także całkiem bogatej symboliki. Oprócz Wiecznego Miasta, rozpędzonych pociągów, licznych motywów religijnych oraz nawiązań do biblijnych wersetów i wydarzeń (obok nowotestamentowej, jezusowej ofiary nie mogło przecież zabraknąć starotestamentowej, którą zamierzał złożyć Abraham) pojawiają się słowa klucze, konsekwentnie powtarzane w utworze. Szczególnie istotna wydaje się często przywoływana strefa szelfu kontynentalnego, czyli część lądu, zalana wodami płytkiego morza, która kojarzy się ze strefą funkcjonowania współczesnego człowieka, obawiającego się zapuścić na egzystencjalne głębiny. Znaczący jest również obraz ogrodu, który w związku z tym, że nie jest przecież dżunglą, musi zostać należycie skopany, użyźniony, nawieziony, uporządkowany, nabrać odpowiedniej symetrii. Interesujące są także wstawki, przywodzące na myśl opracowania ze specjalistycznych artykułów, dotyczące takich problemów i spraw jako samobójstwa, dzieciobójstwa, czy postrzeganie instytucji małżeństwa.

Reasumując, Poważna decyzja stanowi całkiem interesujące dzieło, które rozpatrywałbym bardziej w kategoriach literackiego eksperymentu. W myślową masę niczym rodzynki powtykano zarodki idei, refleksje dotyczące zarówno konsumpcyjnego społeczeństwa jak i ubezwłasnowolnionej jednostki. Całość czyta się dość mozolnie, próbując nadążyć za biegiem myśli podmiotu lirycznego, ale cały trud włożony w lekturę wynagradzają oryginalne konstatacje oraz ciekawe spostrzeżenia, dotyczące bardzo wielu aspektów ludzkiego żywota. Trudno ocenić mi (mówiąc szczerze, nie mam zielonego pojęcia), czy lektura Poważnej decyzji Gabriele Wohmann posiada jakiekolwiek walory, które mogłyby pomóc w rekonwalescencji chorego. Za to z całą pewnością mogę stwierdzić, że książka prezentuje ciekawy punkt widzenia, pozwalający przekonać się jak zmienia się sposób postrzegania świata, kiedy oglądany jest on głównie z pozycji horyzontalnej.