Iris Murdoch "Przypadkowy człowiek" - Jałowa walka z fatum

Przypadkowy człowiek

Iris Murdoch

Tytuł oryginału: An Accidental Man

Tłumaczenie: Zdzisław Bohdanowicz

Wydawnictwo: Czytelnik

Seria: Nike

Liczba stron: 720





Otaczający nas świat to przestrzeń, która skrywa w sobie nieskończoną wręcz liczbę zagadek i paradoksów. Źródła zdumienia i konfuzji są przy tym bardzo różnorodne – począwszy od fenomenów fizycznych czy chemicznych, poprzez niezwykłe zjawiska pogodowe, a na tajemnicach, jakie wciąż ma dla nas w zanadrzu Kosmos skończywszy. Ale by znaleźć rzeczy intrygujące, wcale nie trzeba szukać tak daleko – przecież i ludzie, z jakimi się stykami na co dzień mogą stanowić kłębowisko interesujących sprzeczności. Ciekawymi przypadkami są choćby wszelakiej maści pechowcy i niezguły. W końcu jak to jest możliwe, by wokół jednej ludzkiej jednostki skupiały się nieszczęścia w ilościach niemal hurtowych? Dlaczego nie brak osobników, którzy niezależnie od tego, za co by się nie wzięli, ponoszą sromotną klęskę? O jednoznaczne powody jest niezwykle trudno. Nie brak za to dobrze odmalowanych portretów tego typu nieszczęśników, o perypetiach których możemy poczytać w niejednej powieści (Gaston Bonaparte z dzieła Szaleniec? Endō Shūsaku, mag Rincewind z cyklu Świat Dysku Terry'ego Pratchetta, Nachiket Bosy vel Alu z Koła rozumu Amitava Ghosha, Nick Belane ze Szmiry Bukowskiego to tylko wierzchołek góry lodowej). Pośród tej szerokiej palety tytułów na czytelniczą uwagę z pewnością zasługuje Przypadkowy człowiek pióra Iris Murdoch, żyjącej w latach 1919 – 1999 anglo-irlandzkiej pisarki.

 

Tytułowym bohaterem utworu, będącym jednocześnie spoiwem łączącym zagmatwaną sieć wątków jest Austin Gibson Grey, niespełna 50-letni mężczyzna, którego prześladują fatum oraz konsekwencje podejmowanych działań. Ten niezaradny niezdara nie może poszczycić się żadnym istotnym osiągnięciem, za to jego byt to niekończące się pasmo porażek i upokorzeń. Bezpardonowe zwolnienie z pracy, śmierć pierwszej żony, utrata drugiej małżonki, nagabywanie ze strony przyjaciółki, która chciałby stać się kimś o wiele bliższym, smutna wegetacja w cieniu starszego brata odnoszącego sukcesy niemal na każdym polu, lęk przed pierworodnym synem skorym do oceniania i krytyki to smutna codzienność, z jaką musi mierzyć się Austin Gibson Grey. Siłą, która pozwala mu trwać mimo nieporadności jest czar, jakim emanuje w połączeniu z kombinacją miłości własnej oraz przeświadczenia o własnej wyjątkowości (Austin, który nie miał właściwie czym się pochwalić, zdawał się nigdy nie wątpić o bezwzględnej ważności własnej osoby. Tylko dlatego, że był sobą, świat był mu winien wszystko, i chociaż świat płacił mu bardzo mało, Austin pozostawał niepoprawnym i bezczelnym wierzycielem. Bieda nie mogła go zmóc. Sam fakt, że jest Austinem, pozwalał mu iść naprzód [1]). To właśnie perypetie Austina stanowią jeden z kluczowych motorów napędowych fabuły.

 

Drugim istotnym elementem popychającym akcję do przodu są losy Ludwika Leferriera, którego także śmiało można określić mianem przypadkowego człowieka. Ten nauczyciel literatury starożytnej gorąco liczący na etat na Uniwersytecie Oksfordzkim to syn niemieckich migrantów, którzy z racji antynazistowskich poglądów zmuszeni zostali do poszukiwań nowej ojczyzny. Wielka tułaczka z przystankami we Francji i Anglii kończy się w USA – w rezultacie Ludwik to urodzony w Wielkiej Brytanii Amerykanin, który w momencie rozpoczęcia powieści postanawia wykorzystać zawiły splot okoliczności, towarzyszący jego przyjściu na świat. 22-letni młodzieniec przybywa do Europy, by uciec przed powołaniem do amerykańskiej armii. Trwa właśnie konflikt w Wietnamie, ale Ludwik dla którego wojna to tylko (…) bomby, napalm, zabici i okaleczeni [2] nie kwapi się, by wziąć w nim bezpośredni udział. Po wewnętrznej walce, przezwyciężeniu wyrzutów sumienia, zmaganiu się z poczuciem winy wynikającym z niedopełnieniem obywatelskiego obowiązku, Ludwik decyduje się przyjąć przysługujące mu obywatelstwo brytyjskie i tym sposobem (oraz dzięki znajomości z Garthem, synem Austina) trafia do środowiska (…) strasznie angielskich Anglików (…) [3].

 

Kręgi, w których zaczyna obracać się Ludwik, a których częścią jest Austin Gibson Grey to londyńska inteligencja – Iris Murdoch w znakomitym stylu kreśli zróżnicowane portrety psychologiczne jej członków oraz opisuje zachodzące pomiędzy nimi interakcje. Na łamach książki przewija się bardzo liczne grono osób, wśród których nie brakuje typowych dla Murdoch sylwetek: młody abnegat nagle tracący koncept na swoją przyszłą egzystencję; gardzące sobą, chwilami wręcz nieznoszące się rodzeństwo; eteryczna młoda kobieta z głową w chmurach, wegetująca kompletnie poza sprawami świata doczesnego czy młodzieniec będący typem myśliciela, przekładający dywagacje ponad faktyczne działanie to jednostki kojarzący się z bohaterami takich dzieł jak Czas aniołów, Dzwon, Jednorożec, W sieci czy Zacny uczeń. Równie znamienne są relacje, jakie zachodzą pomiędzy poszczególnymi postaciami – tak jak ma to miejsce w innych dziełach Murdoch jest to trudna do śledzenia plątanina, która (choć wydaje się to niemożliwe) gmatwa się coraz mocniej w miarę rozwoju fabuły (zgodnie ze słowami, że (…) nic nie było tu proste ani zrozumiałe (…) [4]). Ta patetyczność i melodramatyczność przemieszane z potężnymi afektacjami to wyróżnik prozy anglo-irlandzkiej pisarki, która w swoich utworach przejawia tendencje do przerysowywania i karykaturowania stanów emocjonalnych swoich protagonistów.

 

Obok wielkich wzruszeń, istotną rolę odgrywają też filozoficzne dysputy, w które chętnie angażują się bohaterowie. Czołową kwestią, która poddawana jest wnikliwej analizie jest znane z książek Murdoch zagadnienie dotyczące tego, co dalej w momencie, gdy za prawdziwe przyjmiemy nietzsche’owskie stwierdzenie Gott ist tot (Bóg nie żyje). Iris Murdoch zdaje się pytać, czy: Nie jestże wielkość tego czynu za wielka dla nas? [5]. Jak bowiem zapełnić powstałą w ten sposób pustkę? Jak nadać cel życiowej egzystencji, skoro u jej kresu miałyby czekać tylko nicość i chaos? Można odnieść wrażenie, iż artystka w pewnej mierze szanuje ideę doskonałego i wszechmocnego Boga, bowiem jest ona na tyle potężna i uniwersalna, że bardzo trudne okazuje się zastąpienie jej na szeroką skalę. Oprócz tego nie brak innych, popularnych tematów – autorka bierze na warsztat m.in. miłość, usiłując odkryć tajemnice tego uczucia. Sporo przestrzeni poświęcono także międzyludzkim relacjom, które w ogromnym skrócie można sprowadzić do konstatacji: (…) być nieodwołalnie skazanym na urojenia (…) [6], bowiem nasze kontakty z bliźnimi przeważnie oparte są na wyobrażeniach i przypuszczeniach, które są znacznie wygodniejsze niż wysiłek związany z poznaniem i zrozumieniem drugiej osoby.

 

Na koniec warto jeszcze wspomnieć o formie, w jakiej utrzymane jest dzieło. Dominuje narracja trzecioosobowa z mową pozornie niezależną, co umożliwia podsłuchiwanie wewnętrznych przemyśleń snutych przez daną postać. Świetnym uzupełnieniem są rozbudowane partie dialogowe  pojawiające się w trakcie przyjęć, które w ciągu całej powieści organizowane są kilkukrotnie – rozmowy, podszyte plotką, sensacją i głodem wieści na temat cudzego życia bardzo dobrze obrazują słabostki człowieczej natury, która nierzadko skażona jest fałszem i dwulicowością. Hipokryzja uwidoczniona zostaje też w części epistolarnej, bowiem Murdoch z ochotą pokazuje nam listy, liściki i wiadomości, jakie przesyłają do siebie protagoniści. Zestawianie zasłyszanych w trakcie przyjęć oraz wyłuskanych z komunikacji pocztowej tekstów z tym, jak dane osoby komunikują się na co dzień jest przednią rozrywką.

 

Reasumując, Przypadkowy człowiek to kolejna bardzo solidna książka w bogatym dorobku Iris Murdoch. Utwór to bardzo udane połączenie literatury obyczajowej (w której nie brak akcentów humorystycznych i melodramatycznych) oraz problematyki z zakresu filozofii i etyki. Anglo-irlandzka autorka kreśli liczne grono postaci, a poprzez zachodzące między nimi oddziaływania prezentuje szereg moralnych postaw, przyjmowanych w najróżniejszych, niekiedy bardzo skrajnych okolicznościach.

---

[1] Iris Murdoch, Przypadkowy człowiek, przeł. Zdzisław Bohdanowicz, Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1978, s. 59 – 60

[2] Tamże, s. 13

[3] Tamże, s. 24

[4] Tamże, s. 171

[5] Fryderyk Nietzsche, Wiedza radosna, przeł. Leopold Staff, Wydawnictwo Nietzsche Seminarium, Łódź-Wrocław 2010, s. 168

[6] Iris Murdoch, Przypadkowy człowiek, przeł. Zdzisław Bohdanowicz, Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1978, s. 270