Szalone wisienki

Irys. Opowiadania japońskie

Osamu Dazai, Masuji Ibuse, Ryūnosuke Akutagawa, Fumiko Hayashi, Atsushi Nakajima, Naoya Shiga, Fumio Niwa

Tłumaczenie (z j. ang.): Anna Gostyńska

Wydawnictwo: PIW

Liczba stron: 200

O tym, że sylwetka tłumacza jest niezwykle ważną składową każdej książki wiadomo nie od dziś, ale od niedawna, przynajmniej w sferze publicznej, zaczęto przywiązywać do tego coraz większą wagę. O niepośledniej roli zdolnego translatora, który prócz żmudnej walki z kolokwializmami i równie zaciętymi pojedynkami z idiomami, musi zmierzyć się także z kontekstem kulturowym danego dzieła, najlepiej świadczy przykład Państwowego Instytutu Wydawniczego i osoby profesora Mikołaja Melanowicza, wybitnego japonisty i tłumacza literatury japońskiej. Melanowicz to prawdziwy gigant translatorski i śmiało można pokusić się o stwierdzenie, że w ogromnej mierze to właśnie dzięki niemu polski czytelnik może czytać w oryginale dzieła takich twórców jak nobliści Kenzaburō Ōe czy Yasunari Kawabata oraz poznać całą paletę innych wybitnych japońskich autorów, wśród których warto wymienić choćby Kōbō Abe, Ryūnosuke Akutagawę, Jun'ichirō Tanizakiego, Sōsekiego Natsume, Masujiego Ibuse, Endō Shūsaku, Osamu Dazai czy Yasushiego Inoue. Jak jednak wyglądała epoka przed Melanowiczem? W jaki sposób słyszalny był głos młodej Japonii? Jak radziło sobie wydawnictwo, które od początku swojego istnienia przejawiało inklinacje do bycia przewodnikiem po obszarach humanistyki oraz literatury pięknej. Odpowiedź jest dość prosta i oczywista – PIW musiał zadowalać się tłumaczeniami z innych, zdecydowanie mniej orientalnych języków. Przekład przekładu to zawsze ogromne ryzyko zagubienia ducha oryginalnego dzieła po drodze, ale mimo wszystko uważam, że takie prace także zasługują na czytelniczą uwagę. Świadczy o tym najlepiej jedno z wielu dzieci PIW-u, książka zatytułowana Irys. Opowiadania japońskie, z którą niedawno miałem przyjemność się zetknąć.

Zbiór otwierają utwory autorstwa Naoya Shigi, japońskiego prozaika, żyjącego w latach 1883 – 1971. Jego dzieła charakteryzują się zwięzłością i subtelnością na tyle rozpoznawalną, że styl doczekał się własnej nazwy (styl Shigi) jak również zwolenników, do których zalicza się Ryūnosuke Akutagawa oraz krytyków, wśród których warto wymienić Dazai Osamu (co ciekawe Osamu uważał Akutagawę za swojego mistrza, ale jak widać nie przeszkadzało mu to w wyrażaniu własnych opinii, nawet wtedy, gdy były one sprzeczne ze zdaniem mentora). Shiga urodził się w Ishinomaki w prefekturze Miyagi. Jego ojciec, zdolny bankier, był synem samuraja, który służył członkom rodu Sōma. W dzieciństwie spory wpływ na Shigę wywarł jego nauczyciel Kanzō Uchimura, który był chrześcijaninem. Kiedy młody człowiek zaczął interesować się problemami społecznymi, jego relacje z ojcem stawały się coraz bardziej napięte. W 1901 roku Shiga pragnął wziąć udział w protestach przeciwko Kopalni Miedzi Ashio, która zanieczyszczała pobliską rzekę, trując przy okazji mieszkańców. Bank, w którym pracował Shiga senior był współwłaścicielem kopalni – ojcu z trudem udało się odwieść syna od zamiaru uczestnictwa w strajku. Kolejny kryzys wybuchł, kiedy Naoya zadeklarował chęć poślubienia pokojówki, z którą uwikłał się w romans – służąca została odprawiona, a młody człowiek oskarżony o prowadzenie nieodpowiedzialnej i bezcelowej egzystencji. Można powiedzieć, że zarzuty ojca sprawdziły się, kiedy w 1910 roku Naoya Shiga zrezygnował ze studiów, by wkrótce potem ku przerażeniu rodziny, ogłosić, że zamierza zostać profesjonalnym pisarzem. W 1912 roku Shiga opublikował dzieło Otsu Junkichi, które było słabo zawoalowaną historią wspomnianego romansu z pokojówką. Utwór wywołał takie zgorszenie wśród krewnych, że artysta zmuszony był opuścić dom rodzinny. Jednocześnie praca ta uważana jest za zwiastun późniejszych tendencji Shigi do wykorzystywania subiektywnych wspomnień i doświadczeń życiowych w literackiej twórczości, co jest charakterystyczne dla gatunku Shishōsetsu (tzw. powieść konfesyjna, określana też mianem autobiograficznej). Wydaje się, że pobieżna znajomość życiorysu Naoya Shigi pozwala lepiej zrozumieć szczególnie pierwszy utwór. Seibei i tykwy to opowiadanie, w którym, zgodnie z tytułem, kluczową rolę odgrywają tykwy. Te jednoroczne, pnące rośliny tropikalne z rodziny dyniowatych charakteryzują się specyficznymi owocami, które po wysuszeniu i wydrążeniu stosowane są jako instrumenty muzyczne, elementy dekoracyjne bądź naczynia, chochle czy pojemniki. Głównym bohaterem jest Seibei, chłopiec zbierający tykwy, chociaż jego pasja jest tym bardziej niezrozumiała, że młodzieniec cenił sobie najprostsze, z kolekcjonerskiego punktu widzenia, okazy. Krótkie dzieło porusza problem międzypokoleniowej komunikacji – owa niemożność porozumienia wynika z faktu, że relacja na linii dziecko - rodzice jest relacją jednokierunkową. Chłopiec otrzymuje informacje, głównie krytyczne, ale nie może on wysyłać informacji zwrotnej – jego własne zdanie pozostaje bez znaczenia, jest bardziej przejawem buntu i hardości. Zbrodnia Hana to historia młodego chińskiego żonglera, który w trakcie cyrkowego spektaklu zabija własną żonę – numer z rzucaniem noży przebiega zgoła inaczej niż zwykle. Skutki są bardzo łatwe do stwierdzenia – śmierć ponosi kobieta. Zdecydowanie trudniej osądzić jest postępowanie mężczyzny, którego działanie można uznać zarówno za wypadek przy pracy jak i morderstwo popełnione z premedytacją. Opowiadanie, przypominające odrobinę Sonatę Kreutzerowską Lwa Tołstoja to interesujący dramat psychologiczny, który uzmysławia jak diametralnie mogą zmieniać się oceny danego wydarzenia, czynu bądź człowieka, w miarę jak uzyskujemy coraz więcej danych na temat ich przyczyn czy charakteru. Utwór prezentuje ponadto piekło codzienności, w jakie może zmienić się ludzka egzystencja – życie jawi się tu jako niekończące się pasmo porażek czy klatka wciąż nowych nieszczęść, z której nie sposób się wyrwać.

Ton Nakajima (właściwie Atsushi Nakajima; 1909 – 1942) to artysta, którego miałem już okazję poznać za sprawą opowiadania W górach przy księżycu, zawartego w antologii Ballada o Narayamie. Opowieści niesamowite z prozy japońskiej. Tak jak wówczas wspominałem pisarz był synem sinologa i pasja ojca widoczna jest także w twórczości syna, która często odwołuje się do chińskich legend oraz mitów. Kolejnym dowodem na potwierdzenie tej tezy jest opowiadanie Mistrz, zawarte w zbiorze Irys. Utwór w ogromnej mierze odwołuje się do taoizmu, chińskiego systemu filozoficznego i religijnego – początki taoizmu filozoficznego datuje się na VI wiek p.n.e. Głównym bohaterem jest Chi Ch’ang, człowiek który pragnął zostać najznamienitszym łucznikiem na świecie. Poprzez poszczególne etapy jego rozwoju, głównie duchowego, czytelnik zyskuje okazję, by bliżej przyjrzeć się zasadom taoizmu. Chi Ch’ang po latach wyrzeczeń oraz nauk nabywa taoistyczną cnotę i moc, które pozwalają mu posiąść dao, czyli drogę łączącą Niebo z Ziemią – Chi Ch’ang poznaje wzorzec moralny zachowania, który prowadzi do doskonałej harmonii. Równowaga ta oparta jest na pu (pu w języku chińskim oznacza uczciwy, prosty, ale postawa ta tłumaczona jest także jako nieociosany kloc), czyli naturalnej, ale niezwykle kruchej i delikatnej mocy, jaką posiadają rzeczy w swoim pierwotnym stanie. Podstawową zasadą działania Chi Ch’anga staje się niedziałanie, czyli nie przeciwstawianie się ładowi przyrody. Przyjęta bierność rozumiana jest tutaj jako brak sprzeciwu wobec natury, która bez ludzkiej interwencji i tak uczyni wszystko, co dla jej porządku jest nieodzowne. Echa takiego podejścia, chociaż mocno zniekształcone i zdeformowane, można odnaleźć choćby u współczesnych radykalnych ekologów, takich jak np. Kaarlo Pentti Linkola, którzy nawołują do porzucenia zdobyczy technologicznych czy zerwania z konsumpcjonizmem. Opowiadanie uzupełniają legendy, wśród których udało mi się odnaleźć motyw znany z Krainy wódki chińskiego noblisty Mo Yana, tj. przyrządzenie potrawy z własnego syna, po to tylko by zaskoczyć wyrafinowane podniebienie swojego umiłowanego władcy.

Fumio Niwa to kolejne nowe nazwisko w moim prywatnym leksykonie japońskich literatów. Żyjący w latach 1904 – 2005 literat uchodzi za jednego z ważniejszych przedstawicieli ery Shōwa (Era Oświeconego Pokoju trwająca w latach 1926 – 1989). Na swoim literackim koncie posiada ponad 80 powieści, około 100 tomów opowiadań oraz liczne eseje, ale póki co na język polski przetłumaczone zostało tylko jedno dzieło tego autora – opowiadanie Brzemię starości. Utwór jest zdecydowanie najdłuższy spośród wszystkich zawartych w omawianym zbiorze, chociaż sama fabuła nie jest zbytnio rozbudowana. Akcja rozgrywa się niedługo po zakończeniu II wojny światowej, kiedy Japonia z wolna podnosiła się po poniesionej klęsce – szczęśliwcom, którzy przeżyli wojenną zawieruchę dawały się we znaki zrujnowana gospodarka oraz kulejąca państwowość. Centralną postacią jest babcia Ume, blisko dziewięćdziesięcioletnia staruszka, nad którą opiekę sprawują wnuczki – przed bombardowaniem Tokio babcia pozostawała u Sachiko i jej męża Minobe, następnie trafiła do domu Senko, jej partnera Itami, w którym mieszkała także najmłodsza wnuczka Ruriko. Z uwagi na niedołężność, fizyczną nieporadność, wścibski charakter, kleptomańskie tendencje oraz stale dopisujący apetyt, babcia traktowana jest jako zbędny ciężar, którego każda z rodzin z chęcią by się pozbyła. Fumio Niwa był znany ze swoich przekonań dotyczących obrony życia i jest to doskonale widoczne w prezentowanym dziele. Autor bezwzględnie ukazuje surowe i niewdzięczne postępowanie z ludźmi starszymi, którzy postrzegani są jako bezużyteczne odpadki. Za sprawą zachowania wnuczek starość jawi się jako brzemię, uciążliwość, niedogodność czy wręcz jarzmo, klęska, klątwa, które nie dotyczy wyłącznie osoby nią dotkniętej (tak jakby starość była jednostką chorobową, która można się zarazić, nabyć jedynie przez nieuwagę, bądź z racji wyjątkowego pecha), ale całego otoczenia. Starcy postrzegani są jak endemity, dziwne okazy, niespotykane gatunki, które z racji na sędziwy wiek pozbawione są radości życia i oczekują już tylko na śmierć, uprzykrzając przy okazji egzystencję młodszych członków rodziny. Rozsypujące się ciało, które staje się coraz brzydsze i coraz bardziej zawodne posiada już tylko szczątkowe ślady dawnej inteligencji, świadomości oraz uroku. Opowiadanie w ciekawy sposób przedstawia także kulturę oraz moralność japońskiego społeczeństwa, w którym bardzo ważne jest kierowanie się oczekiwaniami innych i powinnościami wynikającymi z zajmowanej pozycji oraz poddawanie się społecznym rygorom.

W opisywanym zbiorze znalazło się także miejsce dla ojca japońskich opowiadań, Ryūnosuke Akutagawy (1892 – 1927), którego sylwetkę przybliżyłem przy okazji lektury antologii Ballada o Narayamie. Opowieści niesamowite z prozy japońskiej. W Irysie odnajdziemy dwa utwory tego autora Kesa i Morito oraz Jesienny pejzaż. Tytuł pierwszego z nich całkiem słusznie można skojarzyć ze słynnym szekspirowskim dramatem Romeo i Julia, chociaż japońskie dzieło może uchodzić za okrutną karykaturę tej miłosnej historii. Kesa i Merito pod względem budowy także przypomina dramat – opowiadanie składa się z dwóch monologów wygłaszanych przez tytułowych bohaterów, natomiast tło akcji zostało naszkicowane za pomocą kilku zdań, w których pojawia się trzecioosobowy narrator, pełniących funkcję didaskaliów. Utwór to zapis skomplikowanej relacji, łączącej tytułowych bohaterów, którą można przyrównać do wynaturzonej, zdegenerowanej miłości. Uczucie łączące dwójkę ludzi jest tutaj dość egoistyczne, budowane jest na fundamencie cielesnego pożądania, chęci dominacji i ujarzmienia strony przeciwnej. Tragiczną opowieść można odczytać także jako smutną pieśń o efemeryczności ludzkiej urody. Drugie dzieło Akutagawy, jakie zamieszczono w zbiorze to Pejzaż jesienny. Jego tematyka zbliżona jest do opowiadania Piekieł wizerunek niezwykły, pochodzącego z antologii Ballada o Narayamie. Opowieści niesamowite z prozy japońskiej, będącego historią powstania najznamienitszego dzieła pewnego malarskiego wirtuoza. W Pejzażu jesiennym pierwszoplanowymi bohaterami także są mistrzowie pędzla (XVII-wieczni malarze z epoki Edo: Wang Shih-ku oraz Yün Nan-t’ien), a centralnym punktem opowieści jest obraz, tytułowy Jesienny pejzaż. To tajemnicze, na poły legendarne dzieło, nieuchwytne niczym mgła, według opinii tych, którzy mieli okazję go podziwiać promienieje tak intensywnym pięknem, że otaczająca widza rzeczywistość staje się jakby mniej realna, ustępując pola tej wykreowanej przez artystę. Utwór mimo skromnych rozmiarów jest bardzo zajmujący i w interesujący sposób porusza kwestię obiektywności prawdy oraz istnienia, bytowania – w powietrzu zdaje się krążyć pytanie, czy materialna otoczka danego przedmiotu jest nieodzowną składową jego egzystencji?

Osamu Dazai to następny literat, którego poznałem za sprawą lektury Ballady o Narayamie. Opowieści niesamowite z prozy japońskiej. Zawarte w Irysie opowiadanie zatytułowane Wizyta diametralnie różni się od przeczytanego utworu Rybką być, które było utrzymane w baśniowej konwencji. Wizyta to zdecydowany przedstawiciel gatunku Shishōsetsu, czyli powieści konfesyjnej. Pierwszoosobowym narratorem jest człowiek o imieniu Osamu, w fabule pojawiają się wydarzenia, które możemy odnaleźć w biografii pisarza, przewijają się także autentyczne postacie, wśród których warto wymienić Masujiego Ibuse, autora niezwykle sugestywnej powieści Czarny deszcz, a prywatnie przyjaciela Osamu Dazai. Opowiadanie to wspomnienie niezwykłego spotkania z wyjątkowo odpychającym osobnikiem, kłótliwym i nieznośnym łajdakiem. Utwór znakomicie prezentuje niemoc człowieka kulturalnego i dobrze wychowanego, pozostającego bezsilnym i bezradnym wobec chamstwa i prostactwa, które poparte są uporem, bezczelnością i chytrością. W tej nierównej walce, gdzie liczą się przede wszystkim brak skrupułów i nieprzestrzeganie żadnych zasad, człowiek uprzejmy zawsze skazany jest na klęskę, bowiem nie zniży się on do poziomu swojego przeciwnika.

W zbiorze Irys nie zabrakło także utworów przywołanego już Masujiego Ibuse, autora opowiadań Dowódca oraz Kwiaty śliwy i mroku. Pierwsze dzieło zatytułowane Autobus to niezwykła historia związana z tytułowym pojazdem – starym gruchotem napędzany równie często węglem, co siła pchających go ludzi. Na pierwszy plan wybija się sylwetka ekscentrycznego kierowcy, która zapewnia ostrą jazdę, pełną absurdu i surrealizmu. Opowiadanie, które stanowi interesujący szkic powojennej japońskiej rzeczywistości można odczytywać podobnie jak Dowódcę, tj. jako polityczną satyrę na japońskich dowódców wojskowych uosabianych przez zaborczego kierowcę oraz słabych, potulnych, pozbawionych kręgosłupów moralnych cywili reprezentowanych przez pasażerów. Ścisły związek z II wojną światową posiada także drugie dzieło Masujiego Ibuse, Irys, które jest jednocześnie tytułem całego zbioru. Wydarzenia kreślone przez pierwszoosobowego narratora rozgrywają się w momencie spuszczenia bomby atomowej na Hiroszimę (6. sierpnia 1945) oraz w przeciągu następnych tygodni po tej tragedii. Akcja utworu rozpoczyna się w Fukuyamie, mieście odległym ok. 160 km od Hiroszimy, które zgodnie z treścią rozrzuconych przez Amerykanów ulotek ostrzegawczych, miało stać się wkrótce celem nalotów. Ibuse wybornie oddaje nastrój nieuchronnie zbliżającej się zagłady, efemeryczności i nietrwałości ludzkich płodów – w sklepach trwają gorączkowe wyprzedaże, ludzie pakują cały swój dobytek, próbując jednocześnie spieniężyć majątek, którego nie sposób ze sobą zabrać. Atmosfera jest gęsta i napięta, wszyscy nerwowo wpatrują się w niebo, tak by piekło oczekiwania wreszcie dobiegło końca. O godzinie 8:16, 43 sekundy po tym jak bomba została spuszczona na miasto, Hiroszima stanęła w ogniu atomowej pożogi, ale mieszkańcy Fukuyamy jeszcze przez kilkadziesiąt godzin nie mieli pojęcia o całej tragedii – co prawda siła wybuchu wybijała okna w miasta odległych o wiele kilometrów od epicentrum, a 15-kilometrowej wysokości grzyb widoczny był z odległości kilkuset kilometrów, ale Fukuyamę i Hiroszimę oddziela pasmo górskie, które uniemożliwiło dostrzeżenie skutków bombardowania. Bardzo szybko okazało się jednak, że wszelkie pociągi kursujące do Hiroszimy nie dojeżdżają dalej niż do najbliższej stacji, bez podania konkretnej przyczyny. Warto zauważyć jak plastycznie kreowany jest klimat niewypowiedzianej grozy, niepewności i beznadziejności, który dosłownie paruje z kart powieści. Sprawa jest tym bardziej godna podkreślenia, że Masuji Ibuse nie był bezpośrednim świadkiem bombardowania Hiroszimy, a jedynie korzystał ze wspomnień i relacji innych, formując z tego wstrząsające i żywo oddziałujące na wyobraźnię obrazy. Niezwykle interesująca jest także symbolika utworu, którego angielski przekład posiada tytuł The Crazy Iris (Szalony Irys) i odrobinę lepiej oddaje sedno całości. Irys to kwiat szeroko rozpowszechniony na terenie całej Japonii, ceniony z uwagi na właściwości wzmacniające, utożsamiany z siłą oraz energią. Z uwagi na charakterystyczny kształt liści irysy odzwierciedlały także ducha wojownika. Na terenach wiejskich w Kraju Kwitnącej Wiśni wierzono także w ochronną moc irysów, które strzegły domostwa przed tajfunami. W kulturze starożytnej Grecji bogini Irys była uosobieniem tęczy oraz posłanką bogów, oznajmiającą ich wolę – stanowiła łączniczkę między niebem a ziemią. Jaką jednak wiadomość przyniosły irysy, które niespodziewanie zakwitły kilka dni po zniszczeniu Hiroszimy? Można odnieść wrażenie, że jedynym komunikatem jest konstatacja, że świat do reszty zwariował, wszelkie wartości wyznawane od setek lat okazały się złudne, a pojęcie człowieczeństwa musi zostać zredefiniowane i na tyle rozszerzone, by w pełni objąć wszelkie akty okrucieństwa, jakich dopuszcza się ludzkość, dla których zrzucenie bomby atomowej stanowi wyłącznie efektowną klamrę, podsumowującą dotychczasowe osiągnięcia.

Zbiór Irysi został zakończony kobiecym akcentem poprzez umieszczenie w nim opowiadania Tokio autorstwa Fumiko Hayashi, którą poznałem dzięki tomowi Cień wschodzącego słońca i zawartemu w nim dziełu Kości. Tokio to utwór o zbliżonej tematyce. Na pierwszy plan wybija się sceneria – powojenna stolica, w której piszczy nędza, miasto z wciąż świeżymi ranami po bombach. Mimo, że największy w dziejach ludzkości konflikt dobiegł końca, to jednak nie pozwala on o sobie zapomnieć. Główną bohaterką jest ciągle jeszcze młoda i energiczna kobieta, która zmuszona jest wziąć ciężar odpowiedzialności za wychowanie i utrzymanie syna wyłącznie na własne barki. Utwór jest bardzo nastrojowy i subtelny, dominują w nim poczucie pustki i beznadziejności wywołane brakiem ukochanego męża, przebywającego ciągle w rosyjskiej niewoli, gdzieś na dalekiej i nieprzyjaznej Syberii. Pisarka z niezwykłą wrażliwością udowadnia, że szczęście to tylko ulotne chwile, które tylko na krótko rozświetlają szarość codzienności.

Zbiór traktowany jako jednorodne dzieło prezentuje się bardzo dobrze. Imponuje przede wszystkim spore zróżnicowanie zawartych w nim prac, które przyjmują rozmaitą formę oraz podejmują bogatą tematykę. Baśń o wyraźnym zacięciu filozoficznym, miłosny dramat o legendarnym podłożu czy historia z epoki Edo przeplatają się ze współczesnym obrazem Japonii, naznaczonym spustoszeniem i okaleczeniem, jakie przyniosły ze sobą wojenne działania. Z racji tak szerokiego wachlarza stylu, w jakim utrzymane są poszczególne dzieła, czytelnik otrzymuje także szansę prześledzenia wpływu kultury europejskiej na japońskich pisarzy współczesnych.

Na wyrazy uznania zasługuje także sam wybór nazwisk twórców, dokonany przez brytyjskiego japonistę, osobistego przyjaciela Yukio Mishimy, I. I. Morrisa (1925 – 1976). Warto bowiem podkreślić, że Irys. Opowiadania japońskie to przekład z języka angielskiego tomiku zatytułowanego The Crazy Iris – tłumaczeniem z japońskiego na język Szekspira zajął się sam Ivan Morris. Brytyjczyk zestawił w dziele nazwiska współczesnych twórców, z których wielu łączyły bezpośrednie bądź pośrednie relacje. Wielki zwolennikiem prozy Naoya Shigi był Ryūnosuke Akutagawa, który z kolei stanowił ogromny autorytet dla Osamu Dazai. W momencie, kiedy Osamu Dazai przebywał w Tokio, jego literackim mentorem i opiekunem, który starał się go odciągnąć od narkotyków i hulaszczego trybu życia był Masuji Ibuse. Te koneksje, których echa można doszukiwać się w prezentowanych utworach stanowią dla mnie największą wartość zbioru, wybornie unaoczniając fakt, że literatura jest wielkim, zróżnicowanym organizmem, składającym się z tysiąca pojedynczych komórek, ściśle ze sobą powiązanych i wzajemnie na siebie oddziałujących. Z tego powodu w dorobku każdego mistrza zawsze można usłyszeć subtelne melodie, grane przez jego poprzedników.

Wasz Ambrose

Tekst bierz udział w wyzwaniu Japonica: