Ernst Jünger "Szklane pszczoły" - Jutrzejsze zagrożenia

Szklane pszczoły

Ernst Jünger

Tytuł oryginału: Gläserne Bienen

Tłumaczenie: Lech Czyżewski

Wydawnictwo: Korporacja Ha!art

Liczba stron: 200

Przyszłość to wielka niewiadoma, której kształtu nie sposób przewidzieć ze stuprocentową trafnością. Ale ta trudność w odgadywaniu jej oblicza wcale nie zniechęca kolejnych śmiałków (wśród nich nie brak literatów), którzy podejmują się próby nakreślenia tego, co dopiero się wydarzy. Te konfrontacje nierzadko kończą się efektowną klęską, którą szybko zasnuwa kurtyna zapomnienia, ale zdarzają się też prognozy – mimo iż nie w pełni celne i częściowo zdewaluowane – przykuwające uwagę nawet pomimo wielu lat, jakie upłynęły od momentu ich wysnucia. Dobrym przykładem jest powieść Szklane pszczoły, pióra Ernsta Jüngera (1895 – 1998), niemieckiego pisarza, entomologa, uczestnika I oraz II wojny światowej.

 

Utwór to utrzymana w formie pierwszoosobowej narracji historia Richarda, zdemobilizowanego kawalerzysty, który nie potrafi odnaleźć się w nowych realiach, jakie zapanowały na skutek gwałtownego rozwoju technologii. W chwili rozpoczęcia dzieła mężczyzna znajduje się w bardzo kiepskiej sytuacji finansowej (Miałem jeszcze jedno ubranie, w którym mogłem się pokazać, ale kiedy szedłem do ludzi, nie śmiałem założyć nogi na nogę, bo miałem zdarte podeszwy [1]), bez większych perspektyw na lepsze jutro. Kiepskie położenie to efekt tego, że bohater nie zalicza się do grona ludzi zaradnych, którzy potrafią do maksimum wykorzystywać nadarzające się sposobności, jakie towarzyszą zmieniającym się układom sił (Towarzyszyło mi przy tym jeszcze poczucie śmieszności, wrażenie, że jestem staroświeckim typem, jednym z tych, którzy zajmują się nadal takimi głupstwami, podczas gdy wszyscy inni korzystają z każdej okazji do osiągnięcia zysku, jaka się nadarzy, a przy tym spoglądają na mnie z góry. Dwukrotnie wraz z niezliczonymi innymi zapłaciłem za błędy nieudolnych rządów. Nie przyniosło nam to ani nagrody, ani chwały, wręcz przeciwnie [2]). Uczciwość, poczucie przyzwoitości, honorowość stanowią balast, który skutecznie wyklucza co bardziej intratne propozycje pracy. Tyle, że kiedy w oczy coraz bardziej zagląda strach, któremu towarzyszą obawa i wyrzuty, że nie jesteśmy w stanie zapewnić godziwego bytu najbliższej nam osobie, Richard z wolna zaczyna pojmować fakt, że osiągnął stan, kiedy to żadne zajęcie nie może być traktowane w kategoriach uwłaszczającego.

 

Postacią, która jest kluczowa dla przyszłych losów Richarda, będąc przy tym osią napędową fabuły jest Giacomo Zapparoni, zdolny biznesmen oraz genialny konstruktor miniaturowych automatów, wzbudzający przy tym szereg kontrowersji (wedle niejednej opinii (…) był niewątpliwie przebiegłym lisem, potrafiącym żyć w swej kryjówce, i to na koszt głupców, niczym aptekarz, który każe sobie płacić złotem za swoje medykamenty i cudowne specyfiki, podczas gdy sam utrzymuje siebie i swoich bliskich w zdrowiu sposobami ojców [3]). Zapparoni zdaje się być uosobieniem sprytu i siły, przenikliwości i mądrości, które przystrojone w zaciętość i skryte pod maską godności stanowią śmiertelnie niebezpieczne narzędzia dla każdego, kto ośmieli się stanąć na drodze wybitnego, ale i bezwzględnego wynalazcy.

 

Zresztą brak litości i sentymentów to wyróżniki czasów, w jakich osadzono akcję książki. Jest to okres bardzo burzliwych, gwałtownych i dynamicznych przemian, które diametralnie przewartościowują dotychczasowe wzorce, ideały czy ogólnie przyjęte zasady, a wiele pojęć ulega dewaluacji (Słowa utraciły swoje znaczenie (…) [4]). Symbolem zachodzących transformacji są konie (Richard doskonale pamięta, kiedy te zwierzęta były powszechnie używane w służbie człowiekowi), znikające za horyzontem przemian, ustępując miejsca wszelakiej maści robotom i automatom, wśród których są tytułowe szklane pszczoły. Tyle, że Richard, sam siebie określający mianem człowieka o przedpotopowym poglądach nie zachłystuje się najnowszymi zdobyczami techniki, ba, mocne zatopienie w przeszłości sprawia, że bohater potrafi dostrzec także ich mroczne strony (Wszystko, co nieustannie tam wymyślano, konstruowano i seryjnie produkowano, bardzo ułatwiało życie. Do dobrego tonu należało przemilczanie faktu, że jednocześnie stwarzało zagrożenie [5]). Co więcej Richard przyjmuje stanowisko, że w dalszej perspektywie, postęp technologiczny wyklucza duchowy rozwój i odwrotnie (Ludzka doskonałość i techniczna perfekcja są nie do pogodzenia. Jeśli chcemy osiągnąć jedną, musimy złożyć w ofierze drugą; wraz z rozstrzygnięciem stajemy na rozdrożu [6]).

 

Co ciekawe, mimo iż Richard egzystuje w epoce prężnych przeobrażeń, to wciąż wydaje się, że prawdziwie rewolucyjne zmiany dopiero się zarysowują: Istnieją prognozy mówiące, że nasza technika przeobrazi się pewnego dnia w czystą magię. Oznaczałoby to, że wszystko, w czym uczestniczymy, jest jedynie rozbiegiem i mechanika udoskonali się tak bardzo, że nie będzie już potrzebowała prymitywnych wyzwalaczy. Wystarczą światła, słowa, a nawet same myśli. Świat zaleje system impulsów [7]. Prezentowana wizja w sporym stopniu zbiega się z koncepcją accelerando, czyli gwałtownego przyspieszenia rozwoju ludzkości, prowadzącego do osobliwości technologicznej, czyli punktu w rozwoju cywilizacji, w którym postęp techniczny będzie tak dynamiczny, że człowiek nie będzie w stanie za nim nadążyć, ustępując miejsca potędze sztucznej inteligencji.

 

Książka zasługuje też na uwagę z racji ciekawie zarysowanej mikroskali, tj. kiedy skoncentrujemy się na aspektach kreacji głównego bohatera. Za sprawą Richarda Ernst Jünger przedstawia portret psychologiczny persony, która zupełnie straciła wiarę we własne możliwości, która spogląda na siebie i ocenia swoje postępowanie, zachowanie czy osiągnięcia przez pryzmat narzuconych przez innych kategorii, czego rezultatem jest silne poczucie bycia człowiekiem drugiej kategorii. To krytyczne podejście wobec samego siebie skutkuje nieufnością oraz strachem przed kontaktami z bliźnimi, co z kolei prowadzi do jeszcze głębszej izolacji i odcięcia się od codziennego życia, którego obserwacja przyprawia już tylko o zazdrość, wrażenie klęski i nieudolności.

 

 Reasumując, Szklane pszczoły to bardzo ciekawa lektura, która niewiele zestarzała się od momentu pierwszej publikacji (1957 r.) – niemiecki pisarz przypomina nam, że: Nic nie zmienia się bardziej niezawodnie niż to, co aktualne, zwłaszcza gdy jest na ustach wszystkich [8], podkreślając, że żyjemy w okresie, kiedy nasze techniczne twory sukcesywnie zaczynają przerastać nasze zdolności pojmowania. Tym samym sygnalizowany jest fakt, że jako wynalazcy, kreatorzy czy też demiurdzy, także dla własnego dobra, winniśmy usiłować przewidywać konsekwencje powołania do istnienia naszych płodów.

---

[1] Ernst Jünger, Szklane pszczoły, przeł. Lech Czyżewski, Korporacja Ha!art, Kraków 2017, s. 5

[2] Tamże, s. 23

[3] Tamże, s. 49 – 50

[4] Tamże, s. 51

[5] Tamże, s. 77

[6] Tamże, s. 126

[7] Tamże, s. 34

[8] Tamże, s. 173