Hiroshi Noma "Strefa próżni" - Czas rozpadu, czas rozpaczy

Strefa próżni

Hiroshi Noma

Tytuł oryginału: Shinkū chitai

Tłumaczenie (z przekładu francuskiego): Maria Olejniczak-Skarsgård

Wydawnictwo: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej

Liczba stron: 412

 

 

 

W języku potocznym pod pojęciem próżni rozumie się pustą przestrzeń, pozbawioną jakichkolwiek ciał, które mogłyby między sobą oddziaływać. Próżnia posiada też znaczenie metaforyczne, a jej mianem można określić choćby wojnę, bowiem jest to czas, kiedy w niebyt odchodzą takie przymioty jak intelekt, moralność, logika, ustępując miejsca bezmyślnej prymitywności, tępej agresji oraz bezwzględnej sile. Za symbol owego agresywnego i szaleńczego militaryzmu uznać można wojskowe koszary, co dobrze pokazuje Hiroshi Noma w swojej powieści zatytułowanej Strefa próżni.

Głównym bohaterem jest Riishiro Kitani, szeregowy, który w momencie rozpoczęcia dzieła opuszcza więzienne mury, gdzie spędził 2 lata i 3 miesiące za okradnięcie oficera. Wyjście na wolność następuje na początku 1944 roku, tj. w chwili gdy położenie Japonii na wojennym froncie staje się coraz trudniejsze, a widmo nieuchronnej klęski nabiera coraz bardziej realnych kształtów. Sytuacja Kitaniego, szeregowego żołnierza stacjonującego w koszarach w Osace także nie jest godna pozazdroszczenia – po 2 latach izolacji musi na powrót wkupić się w łaski swojej kompanii, zupełnie nowej, z racji tego, że dawni koledzy zdążyli już wyruszyć na front. Wstydliwa przeszłość wzmaga niepewność protagonisty, który za wszelką cenę stara się utrzymać w tajemnicy krępujący fakt pobytu za kratkami. Ponowne wkroczenie w wojskowe struktury staje się pretekstem, by od środka zaprezentować koszarową egzystencję – czytelnik zyskuje tym samym sposobność podejrzenia funkcjonowania Cesarskiej Armii Japońskiej u schyłku jej istnienia.

Armia ukazana w dziele Nomy jawi się jako ogromna machina, składająca się z tysiąca mniejszych i większych trybów oraz trybików. Przy odpowiednim zbliżeniu możliwe staje się dostrzeżenie pojedynczych osobników, ale wojskowa dyscyplina sukcesywnie dąży do stłamszenia, zniweczenia, unicestwienia jakichkolwiek przejawów indywidualizmu. Wyróżnianie się z tej szarej masy możliwe jest przede wszystkim poprzez niezależność myślenia, ale to jest niemal jednoznaczne z brakiem podporządkowania, niesubordynacją, brakiem karności, itd., stąd też takie zachowanie jest bezwzględnie tępione. Aprobatą cieszą się natomiast ślepa służalczość – należy zapomnieć o własnym zdaniu, przestać ufać swojej zdolności do osądu danych faktów i nade wszystko (…) słuchać o każdej porze, każdego rozkazu, nawet absurdalnego, nawet przekraczającego siły ludzkie [1].

Hiroshi Noma wiele miejsca poświęca mechanizmom stosowanym, by złamać opór najbardziej opornych jednostek, u których wrodzony antymilitaryzm nie pozwala dostrzec zasadności ginięcia w imię haseł głoszonych przez propagandę, nawołującą do ofiarności i heroizmu. Wymyślne okrucieństwo, bezzasadna przemoc, psychiczne prześladowanie – to tylko skromna część bogatego repertuaru, jaki używany jest, by poskromić nieprzejednanych. Nie mniej istotną kwestią poruszaną przez autora jest posunięty do granic absurdu przymus posłuchu i podporządkowania się hierarchii, co jest jednoznaczne z tym, że przełożony, bez względu na okoliczności i fakty, ma zawsze rację, a wydanych przez niego rozkazów nie można kwestionować. Los nasz składany jest w ręce innych, którym okazywać musimy należyty szacunek, nawet gdy posyłani jesteśmy na pewną i nie przynoszącą żadnych korzyści śmierć.

Istotnym puntem Strefy próżni jest również przedstawienie wszelkich sprzeczności, niedorzeczności oraz patologii, które pojawiają się w armii (a jest to tym łatwiejsze, że z racji coraz mniej pomyślnego przebiegu konfliktu, powszechne stają się demoralizacja, moralny rozkład oraz upadek hartu ducha). Nieustanne kradzieże (drobne przywłaszczenia oraz prowadzone na ogromną skalę defraudacje państwowych dóbr i materiałów), oszukiwanie na wszelkie możliwe sposoby, walka o wpływy i władzę (szeregowy żołnierz zaprezentowany zostaje jako (…) ogniwo w systemie rywalizacji i klik [2]), wszystko to sprawia, że wojsko odmalowane zostaje jako instytucja, która (…) wydobywa z człowieka to, co jest w nim najniższe, najmniej wartościowe [3] – na myśl przychodzą skojarzenia z infekcją upodlenia, której niezwykle trudno się jest przeciwstawić. Rezultatem tej degrengolady jest utrata wszelkich oznak humanitaryzmu i stanie się (…) ślepym, posłusznym automatem [4].

Sposób, w jaki Hiroshi Noma buduje świat przedstawiony oraz kreuje sylwetki poszczególnych w połączeniu z przemyśleniami i refleksjami głównego bohatera sprawiają, że utwór cechuje się mocno pacyfistyczną wymową. Wojna, chociaż nie doświadczamy jej bezpośrednio, jako, że akcja rozgrywa się w koszarach, wywiera złowieszczy wpływ na poszczególnych protagonistów – chorobliwy strach przed oddelegowaniem na wojenny front paraliżuje, pozbawia zdolności racjonalnego myślenia oraz wyzwala najnikczemniejsze postawy moralne. Szumne maksymy okazują się pustymi sloganami, w której nikt już nie wierzy. Nikt nie przejawia najmniejszej ochoty, by ponosić heroiczną śmierć na polu chwały, a posłuszeństwo utrzymywane jest za sprawą gróźb i surowych kar.

W końcowym rozrachunku, czytelnik raczony zostaje bardzo dobrą książką, która znakomicie punktuje bezsens wojennej zawieruchy. Uwzględniając fakt, że powieść ukazuje losy żołnierzy, którzy dopiero szykują się do wyruszenia na pole bitwy, Strefę próżni można uznać za swoiste preludium do innych japońskich dzieł, traktujących o II wojnie światowej i jej konsekwencjach. Pozycja autorstwa Hiroshi Nomy bardzo dobrze wpisuje się w nurt literatury o mocno pacyfistycznym wydźwięku. Ponadto nie brakuje w niej smutku, melancholii oraz poczucia beznadziei, których źródłem jest bezsilność jednostki wobec potęgi i woli większości.

---

[1] Hiroshi Noma, Strefa próżni, przeł. z j. francuskiego Jadwiga Dutkiewicz, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1957, s. 15

[2] Tamże, s. 141

[3] Tamże, s. 71

[4] Tamże, s. 215