P.Ch. Jersild "Wyspa dzieci", czyli złudne uroki świata ludzi dorosłych

Wyspa dzieci

Per Christian Jersild

Tytuł oryginału: Barnens ö

Tłumaczenie: Halina Thylwe

Wydawnictwo: Poznańskie

Seria: Seria Dzieł Pisarzy Skandynawskich

Liczba stron: 275

 

 

Dziecko to dojrzewający osobnik, który dopiero poznaje (na ogół) brutalne i bezwzględne zasady, rządzące człowieczą egzystencją. Z racji faktu, że nie posiada ono jeszcze w pełni rozwiniętego aparatu percepcyjnego, patrzy na świat w sposób prosty i nieskomplikowany. Jest przy tym ufne, niekiedy wręcz naiwne i z tego powodu uchodzi za symbol niewinności. Infantylność i niedoświadczenie skutkują często tym, że młodzi ludzie bardzo szybko wychwytują wszelką dwulicowość i hipokryzję. Ten przymiot sprawia, że dziecko to świetny materiał na literackiego bohatera – umiejętnie oddana, dziecięca perspektywa, pozwala w pełnej krasie ujawnić pełne przywar mechanizmy, które kierują naszą rzeczywistością. Ta niełatwa sztuka zaprezentowania otoczenia z punktu widzenia dorastającego człowieka, bardzo dobrze udała się Perowi Christianowi Jersildowi (1935), szwedzkiemu pisarzowi i lekarzowi, o czym można przekonać się dzięki lekturze Wyspy Dzieci.

 

Głównym bohaterem powieści jest Reine Larsson. 11-letni chłopiec to rezolutny młodzieniec samodzielnie wychowywany przez swoją rodzicielkę, niespełna 30-letnią Harriett – jedyny syn to owoc jednego z licznych, ale i krótkotrwałych związków, w jakie regularnie angażuje się matka Reinego. W jedno z upalnych lat późnych lat 70-tych Harriett wyrusza na wczasy pragnąc rozkoszować się 2-miesięcznym odpoczynkiem. Matka aranżuje także wakacje syna, który ma spędzić je na tytułowej Wyspie Dzieci, gdzie organizowane są obozy letnie dla najmłodszych. Reine, krnąbrny, a przy tym sprytny dzieciak, wciela w życie swój szatański plan, dzięki któremu udaje mu się pozostać w rodzinnym domu. Zdobyty w ten sposób czas wolny chłopiec zamierza poświęcić na kontemplacje i rozważania dotyczące spraw kluczowych i najważniejszych – można pokusić się o stwierdzenie, że Reine urządza sobie wakacje refleksyjno-ontologiczne. W ciszy i spokoju, robiąc przeważnie to, na co ma ochotę, zaglądając tam, gdzie na ogół niedane jest mu się zapuszczać, stykając się z ludźmi, których w innych okolicznościach prawdopodobnie w ogóle by nie spotkał,  młodzieniec odkrywa i poznaje świat ludzi dorosłych.

 

Utwór mocno zapada w pamięć właśnie z uwagi na postać protagonisty. Reine jest nad wyraz rozwiniętym dzieckiem i bystrym obserwatorem, a z racji przyjętej mowy pozornie zależnej, razem z trzecioosobowym narratorem, czytelnik nieustannie towarzyszy młodemu człowiekowi i patrzy na otoczenie z punktu widzenia 11-latka. Reine dysponuje wspaniałym filtrem, za pomocą którego odbiera płynące z zewnątrz bodźce i wyjaśnia je swoją nieco pokrętną, ale jednak żelazną logiką. Interesujące jest już samo spojrzenie na kwestię pełnoletności – chłopiec szczerze lęka się momentu, w którym w swoim ciele odkryje pierwsze symptomy rozkwitu, bowiem jak sam wyjaśnia: Tego dnia, kiedy wejdzie w okres dojrzewania, wszystko przepadnie. Zostanie wciągnięty w sprawy dorosłych bez szans odwrotu. Stanie się więźniem żądzy i innych plugastw, myśli już nigdy nie będą czyste. Cała energia pójdzie na szukanie towaru do pieprzenia, nie starczy jej na rozwiązywanie zagadek, czy istnieje Bóg i jak to było, kiedy tworzył Adama [1]. Powyższy cytat jasno wskazuje, że Reine to kontestator, buntownik i wolnomyśliciel, który nie daje łatwo złapać się na lep czułych słówek, naiwnych wyjaśnień i oczywistych prawd. Na wiele spraw młodzieniec ma własne poglądy, które nierzadko stoją w wyraźnej opozycji do tego, co uchodzi za powszechnie przyjęte. Co istotne, chłopiec nie ujawnia się ze swoimi wnioskami – jak sam stwierdza, żyje w świecie urojonym, żeby poukładać sobie wszystko w sensowną całość [2].

 

Przygody, jakie stają się udziałem protagonisty są pretekstem do przedstawienia portretu szwedzkiego społeczeństwa lat 70-tych i przyznać należy, że jest t portret bardzo surowy. Naczelnymi wartościami zdają się być hedonizm i konsumpcjonizm, czyli szeroko rozumiane dogadzanie sobie. Większość z prezentowanych postaci, które przewijają się na kartach powieści wybiera proste rozwiązania, które nie wiążą się z wysiłkiem – wszystko powinno być nieskomplikowane i przyjemne. Matka Reinego samotnie wychowuje syna i zdecydowanie unika przyjęcia roli rodzica, rozumianego jako moralizatora, mentora czy przewodnika wprowadzającego w arkana zagadkowego świata. Zamiast tego Harriett stawia na model oparty na koleżeństwie i złudnej równości. Niewiele lepiej wypadają mężczyźni – znajomi kobiety to głównie mężczyźni, którym zależy na szybkim seksie i związku opartym na usługiwaniu i umilaniu wolnych chwil (sam Reine stwierdza, że nie chce być tłustym, owłosionym typem, który łazi ze spermą w gaciach [3]). Z kolei starsze panie z artystycznego atelier, gdzie Reine zatrudnia się w charakterze młodocianego pracownika to uosobienie źle rozumianego szacunku dla wolności jednostki, bowiem wiąże się to z brakiem zainteresowania bliźnim, brakiem troski o innych (żadna z kobiet nie docieka, co skłoniło 11-letniego chłopca do podjęcia płatnego zajęcia, żadna z nich nie jest w stanie zorientować się, że  Reine wegetuje na własną rękę, mimo iż nie zawsze ma on na sobie czyste ubrania). Symbolem obłudy jest zachowanie członków quasi hippisowskiej trupy teatralnej, którzy wystawiają sztuki traktujące o równości, jednocześnie lekceważąc młodego bohatera ze względu na jego wiek. 

 

Wyspa Dzieci to bardzo krytyczny obraz współczesnego świata, świata w którym dojrzewanie często rozumiane jest jako nauka stopniowej rezygnacji ze swoich marzeń, ambicji i zamierzeń. Człowiek zagrzebuje się w kieracie codzienności, oddając się w ramiona rutyny, wyzbywając się spontaniczności i ciekawości tego, co to otacza, będąc jednocześnie zmuszonym do ulegania zachciankom innych. Reine świetne zauważa też, że pośród ludzi dorosłych, nawet jeśli sprawy mają się beznadziejnie, a wszyscy pogrążają się w apatii i bierności, to i tak bez przerwy trzeba udawać, że dzień następy przyniesie nowe możliwości [4]. Gra pozorów, sztuczne uśmiechy zadowolenia i satysfakcji to przymioty pełnoletnich, którzy jednak nie potrafią zapewnić odpowiedzi na nurtujące Reinego pytania – chłopiec skazany jest na własne przemyślenia i wnioski. Ludzie dorośli oraz wykreowana przez nich rzeczywistość – na pozór pełna zasad, reguł, stereotypów oraz konwenansów – okazuje się zupełnie bezużyteczną pustą skorupą czy wydmuszką, z której nie sposób czerpać żadnych wzorców bądź doświadczeń. Pod kruchą i chybotliwą fasadą pozorów rozpościera się potężne bagno hipokryzji, fałszu i dwulicowości.

 

Reasumując, Wyspa Dzieci to bardzo dobra lektura, która z racji samej konstrukcji przypomina kultową powieść Buszujący w zbożu Salingera – szwedzki autor również stawia na młodego bohatera, który postanawia zerwać ze swoim dotychczasowym bytem i na własną rękę zatopić się w wielkim świecie ludzi dorosłych, próbując odnaleźć odpowiedzi na wszelakiej maści pytania. Czytelnik zostaje zaproszony do tych poszukiwań, ale Jersild nie oferuje gotowych rozwiązań – wspólnie z Reinem możemy za to podywagować na temat przeróżnych ontologicznych i metafizycznych zagadnień, które cudownie przeplatają się z prozą życia, ukazywaną w niecodziennym ujęciu. Książka warta uwagi.

---

[1] Per Christian Jersild, Wyspa Dzieci, przeł. Halina Thylwe, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1986, s. 21

[2] Tamże, s. 151

[3] Tamże, s. 99

[4] Tamże, s. 132