Widok z bagna, czyli "Ostatnia wizja topielca" - Juan José Millás

Ostatnia wizja topielca

Juan José Millás

Tytuł oryginału: Visión del ahogado

Tłumaczenie: Zofia Wasitowa

Wydawnictwo: Czytelnik

Seria: Nike

Liczba stron: 217

 

 

 

Język, rozumiany jako system budowania wypowiedzi i ekspresji własnych myśli, ukształtowany na przestrzeni wieków oraz przez całe rzesze jego użytkowników, służy do komunikacji interpersonalnej. Przy zastosowaniu przyjętych, a więc umownych znaków (dźwięków), następuje odmalowanie danego zjawiska, pojęcia, czynności bądź przedmiotu. Jednak od czasu do czasu na horyzoncie literackiej rzeczywistości pojawiają się śmiałkowie, którzy starają się odebrać językowi jego naczelną funkcję, tj. niesienie informacji – uwolnienie z oków żelaznych reguł kończy się na ogół tylko krótkotrwałą erupcją treści, przyswajanych jedynie przez literaturoznawców, którzy chłodnym okiem spoglądają na problem wyłącznie z teoretycznej perspektywy. Najgłośniejszymi gwałcicielami języka byli jak dotąd twórcy antypowieści, których założenia przybliżyłem przy okazji lektur pozycji czołowego przedstawiciela tego nurtu, Alaina Robbe-Grilleta (zobacz: Żaluzja, Dom schadzek, Gumy). Do grona osobników, którzy podjęli się niełatwej walki z tradycyjną formą budowania powieści zaliczyć można również Juana José Millása, urodzonego w 1946 roku hiszpańskiego dziennikarza i pisarza, autora książki Ostatnia wizja topielca.

Ostatnia wizja topielca  (1977 r.), druga pozycja w literackim dorobku Millása, to zapis jednego dnia z życia kilku trzydziestoparolatków, mieszkańców Madrytu, których losy powiązane są ze sobą w różnym stopniu. W momencie rozpoczęcia utworu w egzystencji każdego z protagonistów następują zmiany, podjęte zostają znaczące działania, zapadają istotne decyzje – wszystkie te fluktuacje są konsekwencją misternej sieci związków, jakie w przeszłości łączyły bohaterów. Wypadkowa dnia wczorajszego oraz chwili obecnej skutkuje bardzo dobrą powieścią psychologiczną z domieszką wątku sensacyjnego.

Ostatnia wizja topielca to dzieło, które z pewnością wyróżnia się stylem, w jakim zostało utrzymane. W oczy rzuca się przede wszystkim specyficzny język, naznaczony wymyślnymi metaforami, efektownymi porównaniami i trafnymi ożywieniami (igranie z pozorami wątpliwości; erozja leniwiej pamięci; usiłowanie odnalezienie rysów własnej twarzy zatartych podczas snu czy uleganie presji wskazówki zegara to tylko niektóre z przykładów plastyczności, jaką operuje Hiszpan) oraz specyficzna arytmiczność, spowodowana tym, że lapidarne i zwięźle konstruowane zdania przeplatają się z sentencjami przerośniętymi, posiekanymi wtrąceniami i dygresjami – z tego względu lektura początkowych stron powieści może przysparzać drobnych problemów, ale styl Juana José Millása jest stosunkowo szybko przyswajalny. Ostatnia wizja topielca odznacza się także ciekawą formą narracji – historia opowiadana jest z perspektywy trzecioosobowego narratora, ale wykorzystanie mowy pozornie zależnej powoduje, że czytelnik otrzymuje sposobność zapoznania się z wewnętrznymi przemyśleniami i spostrzeżeniami bohaterów. Warto zwrócić również uwagę na zastosowany czas teraźniejszy, który dynamizuje akcję, wprowadzając do niej elementy napięcia, wynikające z nerwowego oczekiwania, zawieszenia, niepewności. Wszystko to zostaje podane do literackiej konsumpcji przy użyciu języka precyzyjnego niczym chirurgiczny skalpel, który sprawia, że w utworze łatwo doszukać się powabnej elegancji. Z drugiej zaś strony tendencja do drobiazgowego opisywania poszczególnych struktur świata przedstawionego (nadmiar szczegółów z realnego świata, nadmiar nie bezużyteczny, bowiem służy potwierdzeniu tego, że wszystko było marginesem [1]) przywodzi na myśl pozycje spod znaku nouveau roman, które cechowały się m.in. przesadnie silną koncentracją na detalach, finalnie prowadzącą do zaciemnienia samej fabuły (zbyt mocne skupianie się na fakturze zamiast na samym podmiocie miało reprezentować odebranie dziełu jego funkcji informacyjnej, co traktowano jako jeden z przejawów autotematyzmu, czyli autoanalizy literackiego płodu). O podobieństwie Ostatniej wizji topielca do powieści fenomenologiczej świadczy też zaburzona chronologia zdarzeń – przeszłość swobodnie plącze się z teraźniejszością, co znacznie ułatwia stosowanie wspomnianego wcześniej suspensu.

Książka hiszpańskiego artysty jest także interesującym portretem współczesnego człowieka, którego wyznacznikami są samotność, lęk oraz egoizm. Izolacja, odosobnienie, pomimo życia w coraz większych ludzkich skupiskach, jak trafnie pokazuje Millás jest najczęściej efektem niemożności nawiązania relacji z drugim człowiekiem – skuteczną przeszkodą by ją zadzierzgnąć okazują się miłość własna, uniemożliwiająca nawet najmniejsze próby zrozumienia bliźniego. Egocentryzm pełni rolę wygodnej skorupy, którą mało kto ma odwagę opuścić. Ponadto hiszpański pisarz świetnie odmalowuje sylwetkę członka miejskiej społeczności, który na ogół jest mistrzem odwracania głowy od przykładów przykrych stron ludzkiej egzystencji, ekspertem od uników i wykrętów, mających na celu zachowanie w stanie nienaruszonym mozolnie wznoszonej, monumentalnej lecz kruchej konstrukcji, jaką jest święty spokój i małe prywatne szczęście.

Figury bohaterów kreowane są przez Millása z charakterystycznym chłodem oraz bezwzględnością. Hiszpański literat na łamach swojego dzieła kreśli postacie zagubione, bezskutecznie próbujące doszukać się trwałych wartości w swoim ziemskim bycie – finałem owych usiłowań jest zazwyczaj gorzka świadomość trwania w chwili obecnej, będącej przelotnym momentem istnienia, naznaczonym doświadczanymi porażkami i mniej licznymi sukcesami, której rytm regulują wymogi życia w zbiorowości (innymi słowy byt to krótkotrwała tytułowa wizja topielca, a więc osobnika tonącego w bagnie codzienności, nudy, braku perspektyw). Protagoniści starają się zdefiniować własną osobowość, wyznaczyć swoje miejsce w drobnym wycinku rzeczywistości, który jest elementem potężnej układanki o zasadach trudnych do całościowego zgłębienia. Wizję człowieka jako bezludnej wyspy wzmacnia również obraz miłości, która za sprawą pióra Millása jawi się jako pusty slogan, pod którym skrywa się cielesne pożądanie, seksualność i perwersyjna wręcz namiętność. Uczucie zostaje zdegradowane do odruchów, instynktu, co zdaje się wyznaczać stopień zaawansowania zepsucia i degeneracji. Hiszpański autor zauważa także, że obecni ludzie, tj. żyjący w dobie błyskawicznego przepływu informacji, są określani przez cały szereg danych, dokumentów oraz liczb, które w mniejszym lub większym stopniu kształtują, jak również zawężają granice naszej prywatnej rzeczywistości.

Ostatnia wizja topielca przykuła także moją uwagę z racji poruszonego w niej motywu telefonu, który od pewnego czasu staram się śledzić w trakcie moich literackich wędrówek. Juan José Millás, jest kolejnym po Harukim Murakamim (telefon jako czysta idea, którą uwięziono w niezręcznym kształcie cielesnym [1]) i Alberto Moravii (wg którego telefon jest środkiem komunikacji utrudniającym komunikację, narzędziem kontroli niepozwalającym dowiedzieć się niczego konkretnego; maszyną łatwą w obsłudze, która okazywała się coraz bardziej zawodna i kapryśna [3]) pisarzem, który skłania swoich bohaterów do rozważań nad tym urządzeniem – jedna z drugoplanowych postaci w pewnym momencie utworu zaczyna myśleć o telefonach, o tym, co zadziwia w ich mechanizmie, i o niepewności, jaką nam dają [4]. Fascynującym wydaje się że pomimo faktu, iż telefon został oficjalnie wynaleziony w drugiej połowie XIX wieku, czyli grubo ponad 100 lat temu, to w dalszym ciągu jest on przedmiotem roztrząsań oraz wszelkiej maści interpretacji.

Reasumując, Ostatnia wizja topielca to z pewnością solidna pozycja, dzięki której czytelnik szansę, by zupełnie inaczej spojrzeć na otaczający nas świat, który w swojej prozie Juan José Millás rozkłada na czynniki pierwsze, bacznie przyglądając się jego poszczególnym składowym. Książka jest interesująca przede wszystkim z literaturoznawczego punktu widzenia, ponieważ stanowi przykład nowych form wyrazu, próbę wyzwolenia się spod jarzma schematu klasycznej powieści, chociaż szary zjadacz chleba z pewnością również wydłubie z niej kilka smakowitych kąsków, które wynagrodzą trud włożony w lekturę dzieła.

---

[1] Millás Juan José, Ostatnia wizja topielca, przeł. Zofia Wasitowa, Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1983, s. 107

[2] Haruki Murakami, Tańcz, tańcz, tańcz, przeł. Anna Zielińska-Elliott, Wydawnictwo MUZA S.A., Warszawa 2013, s. 168

[3] Alberto Moravia, Nuda, przeł. Monika Woźniak, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2009, s. 177

[4] Millás Juan José, Ostatnia wizja topielca, przeł. Zofia Wasitowa, Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1983, s. 173