Max Blecher "Zabliźnione serca", czyli Sanatorium pod Powozem

Zabliźnione serca

Max Blecher

Tytuł oryginału: Inimi cicatrizate

Tłumaczenie: Tomasz Klimkowski

Wydawnictwo: W.A.B.

Seria: Nowy Kanon

Liczba stron: 200

 

Popuśćmy wodzę fantazji i spróbujmy wyobrazić sobie obraz, który z pewnością mógłby stworzyć szalony malarz, lubujący się w grotesce oraz czerpaniu motywów do swoich płodów z wszelakich epok. Oczom naszym ukazuje się sala. Z początku niewyraźna, zamglona, już po chwili nabiera coraz wyraźniejszych konturów. Sylwetki poszczególnych gości zarysowują się coraz mocniej i szybko konstatujemy, że niemal wszyscy obecni przyjęli pozycje półleżące, co natychmiast przywodzi na myśl jedną ze sławetnych uczt, wyprawianych w okresie Starożytnego Rzymu. Ale, kiedy pejzaż klaruje się na tyle, że możemy pozwolić sobie na jego zbliżenie, ze zdziwieniem zauważamy, że wszyscy osobnicy są ubrani zaskakująco współcześnie, a na ich twarzach zamiast rozpustnych uśmiechów oraz pijackich grymasów, widoczne są bolesne skrzywienia. Ponadto goście sprawiają wrażenie dziwnie sparaliżowanych – ruchy przychodzą im z trudem, a spektrum przyjmowanych postaw jest bardzo wąskie, w zasadzie ograniczające się wyłącznie do leżenia bądź półleżenia. Wyjątkowo wprawny obserwator dostrzega także, że postacie unieruchomione są w gipsowych gorsetach… Co czują ludzi uchwyceni na impresji szalonego artysty? Dlaczego ich ciała zostały uwięzione w tak wymyślny sposób? Jak wygląda ich codzienny byt? Jak już kiedyś wspominałem, literatura często odpowiada na pytania, nad którymi nigdy nawet nie rozważaliśmy. Podobnie jest w przypadku przytoczonej wizji, którą czytelnik ma okazję odszukać na łamach powieści Zabliźnione serca, autorstwa Maxa Blechera.

Max Blecher (1909 – 1939) to rumuński pisarz pochodzenia żydowskiego. Syn zamożnego kupca, właściciela sklepu z porcelaną, przed którym rysowała się całkiem różowa przyszłość. Po ukończeniu liceum, zdolny chłopiec został wysłany na studia medyczne w Paryżu, tyle, że nie przyszło mu skorzystać z uroków żakowskiego życia. W 1928 roku, niedługo po osiągnięciu pełnoletności, u Maxa Blechera zdiagnozowano chorobę Potta, określaną niekiedy mianem gruźlicy kręgosłupa. To bardzo bolesne schorzenie wywołane jest przez bakterie, które atakują tkanki kostne. Blecher, dzięki wsparciu rodziny, starał się walczyć z przypadłością odwiedzając liczne sanatoria w całej Europie – gościł w Berck-sur-Mer we Francji, w Leysin w Szwajcarii oraz w Techirghiol w Rumunii. Niedługo po rozpoznaniu schorzenia, Blecher zadebiutował jako pisarz. Po niecałych 10 latach zmagań, Max Blecher zmarł w 1939, pozostawiając po sobie skromną, acz interesującą spuściznę. Jedną z dostępnych w języku polskim powieści są Zabliźnione serca, w ogromnej mierze bazujące na doświadczeniach samego autora.

Głównym bohaterem utworu jest Emanuel, pochodzący z Rumunii młody żak, studiujący chemię na uniwersytecie w Paryżu, któremu w momencie rozpoczęcia dzieła lekarz stawia szokującą diagnozę – dotychczasowe bóle w plecach, trudności z poruszaniem się oraz złe samopoczucie to wynik gruźlicy kręgosłupa. Nadgryziony przez bakterie jeden z kręgów kręgosłupa oraz potężny ropień wymagający natychmiastowe punkcji nie pozostawiają żadnych złudzeń – Emanuel musi poddać się długotrwałej i nieprzyjemnej kuracji, która wcale nie daje gwarancji na pełne odzyskanie zdrowia. Niezbędnym składnikiem leczenia jest ciężki gipsowy gorset, w którym więzione jest ciało pacjenta celem unieruchomienie go, co pozwala zmniejszyć obciążenie wywierane na zaatakowane kości. Zrezygnowany i zrozpaczony Emanuel, za namową troskliwego i majętnego ojca, decyduje się na przyjęcie do słynnego sanatorium we francuskim Berck-sur-Mer.

Pobyt w uzdrowisku stanowi dla Blechera świetny pretekst do zaprezentowania całej galerii postaci, zarówno pacjentów i ich rodzin, jak również członków personelu medycznego, którzy odzwierciedlają najróżniejsze postawy, przyjmowane w obliczu choroby. Z uwagi na przyjętą formę trzecioosobowej narracji oraz operowanie mową pozornie zależną, czytelnik zyskuje sposobność, by dziwaczny i zdeformowany sanatoryjny świat obserwować i poznawać z perspektywy głównego bohatera, wrażliwego i bystrego obserwatora, który chętnie dzieli się poczynionymi spostrzeżeniami.

Lecznica w Berck, które opisywane jest jako mała plaża zagubiona wśród wydm, nadmorskie miasteczko [1] to miniaturowy świat, który pozostaje na obrzeżach, toczącego się gdzieś w oddali normalnego życia, tj. nienaznaczonego piętnem śmiertelnej choroby, z którego pacjent jest wykluczony, utraciwszy dostęp do drobnych incydentów, mało znaczących epizodów, składających się na człowieczy byt. Pensjonat, gdzie przebywają kuracjusze to swoista wyspa, na którą trafiają kolejni rozbitkowie – muszą oni akceptować swoje całodobowe towarzystwo, wspólne przebywanie na stosunkowo wąskim wycinku przestrzeni, który nie gwarantuje prywatności, pozornie eliminując wszelką intymność oraz poufałość, zadowalając się substytutami minionej codzienności.

Blecher, co zrozumiałe, jeśli rozważy się jego osobiste doświadczenia, zgrabnie odmalowuje hermetyczny charakter sanatorium, kojarzącego się z enklawą. Powtarzalność prowadzonej egzystencji, ograniczone grono spotykanych osób, poczucie zamknięcia, trudności związane z wykonywaniem najprostszych, najbardziej elementarnych czynności, do których niezbędna jest pomoc bliźniego, stają się punktami zapalnymi, które rodzą frustrację, zmęczenie, bierność, upór oraz zjadliwość. Okrutna obojętność świata zewnętrznego, nie robiącego sobie nic z nieszczęścia danego człowieka, wzmagają te negatywne emocje, które przelewane są na najbliższych, krzywdzonych z dziecięcą złośliwością. Wrażenie opuszczenia intensyfikuje bezwład i apatię – owe doznawanie niemocy Blecher świetnie pochwycił w karby słów, przemawiając ustami jednego z protagonistów: Są takie chwile, kiedy jest cię „mniej niż samego siebie” i mniej niż czegokolwiek. Mniej niż przedmiotu, na który patrzysz, mniej niż krzesła, niż stołu i niż kawałka drewna. Jesteś pod spodem wszystkich rzeczy, w podziemiach rzeczywistości, pod swoim własnym życiem i pod tym, co dzieje się wokół… Jesteś formą bardziej efemeryczną i bardziej wątłą niż najbardziej elementarna materia nieożywiona. Musiałbyś zdobyć się wówczas na olbrzymi wysiłek, aby zrozumieć prostą bezwładność kamieni, i leżysz unicestwiony, sprowadzony do „mniej niż samego siebie” w niemożności zdobycia się na ten wysiłek [2].

Zabliźnione serca to także interesujące studium psychologiczne ludzi dotkniętych schorzeniem jak również tych, którzy ozdrowieli, ale brakuje im odwagi, by na powrót zanurzyć się w morzu dotychczasowej rutyny. Blecher kreśli swoim piórem całą paletę uczuć – począwszy od lęku, oszołomienia i bezsilności, poprzez wrażenie samotności i marginalizacji, skończywszy na gorzkiej goryczy, złości i cynizmie. Ponadto umiejętnie sportretowano podświadomy strach przed diagnozą i towarzyszące mu pragnienie, by pozostać po drugiej stronie brutalnej prawdy [3], tj. po stronie nieświadomości i błogiej niewiedzy, tak, jak gdyby chorobie, nie ubranej jeszcze w szaty realności, czyli nienazwanej i nieokreślonej, mimo wyczuwalnej, ba, wręcz namacalnej obecności, można było umniejszyć jej groźne własności. Bardzo ciekawe są również spostrzeżenia dotyczące pacjentów, którym udało się wygrać z dolegliwością i wynikające stąd obawy przed powrotem do wiedzionego wcześniej żywota. Ta trwoga i zdenerwowanie, zgodnie ze słowami jednego z bohaterów, są konsekwencją faktu, że kto raz został wyrwany z życia i miał wystarczająco dużo czasu i spokoju, aby zadać sobie to jedno zasadnicze pytanie o jego sens – to jedno jedyne pytanie – pozostanie zatruty na zawsze [4]. Jak widać, chroniczne schorzenie, oprócz zniewolenia i ubezwłasnowolnienia można łączyć także z okresem, kiedy to można wyrwać się z zaklętego kołowrotu gnającej na złamanie karku egzystencji, której wyznacznikami są pośpiech i pogoń za dobrami doczesnymi. Przymusowa bezczynność i unieruchomienie, skłaniają do refleksji naznaczonych chęcią rozrachunku i podsumowania swojej ziemskiej działalności, która nierzadko okazuje się czasem bezpowrotnie straconym i w sporej mierze zmarnowanym.

Krótko reasumując, Zabliźnione serca to książka równie melancholijna, co intrygująca. Protagonistami utworu są ludzie w mniejszym bądź większym stopniu powiązani z sanatorium i chronicznymi chorobami, a świat zdrowych osobników przedstawiany jest z ich perspektywy. Dzięki temu Blecherowi znakomicie udało się uzmysłowić jak kruchą istotą jest człowiek, jak niewiele potrzeba, by stał się on bezradny i zależny od dobrego woli bliźnich. Rumuński pisarz, opierając się na swoich przeżyciach, udowadnia również, że schorzenie bardzo często  uprzedmiatawia człowieka, zawężając jego osobowość – człowiek postrzegany jest przez pryzmat dolegliwości, z jaką musi się zmagać, stając się kłębkiem cierpienia i ofiarą płytkiej litości. Proza przejmująca, ale na pewno godna uwagi. Polecam!

P.S. Fotografia, której fragment został wykorzystany do przyozdobienia okładki to pochodzące z 1919 roku zdjęcie włoskiego żołnierza Giuseppe Uggesiego przykutego do szpitalna łoża przez gruźlicę.

---

[1] Max Blecher, Zabliźnione serca, przeł. Tomasz Klimkowski, wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2013, s. 29

[2] Tamże, s. 190

[3] Tamże, s. 22

[4] Tamże, s. 121