Zajęci deklarowaniem, za co nie chcemy umierać, czyli "Cudza krew" S. de Beauvoir

Cudza krew

Simone de Beauvoir

Tytuł oryginału: Le Sang des Autres

Tłumaczenie: Kazimierz Kossobudzki

Wydawnictwo: Czytelnik

Seria: Nike

Liczba stron: 373

 

 

Wielu jest ludzi, którym przelewanie cudzej krwi przychodzi wyjątkowo łatwo, nie sprawiając żadnych problemów, nie wzbudzając przy tym żadnego moralnego niepokoju. Bliźni traktowani są jako narzędzia niezbędne do realizacji swoich zamierzeń. Ich byt nie znaczy zbyt wiele – cena jego jest niska i łatwo przeliczalna na pieniądze, pożywienie, żywot innych. Cynizm, poczucie wyższości, bezwzględność ułatwiają posługiwanie się bliźnim w sposób instrumentalny i bezduszny. Należy jednak zauważyć, że jest grupa ludzi, dla których takie podejście jest niedopuszczalne i niegodne istoty ludzkiej – tymi osobnikami są m.in. młodzi, dla których znamienny jest idealizm, przekonanie o możliwości ulepszenia świata. Niestety na ogół otoczenie brutalnie weryfikuje te zapatrywania, co dobrze udało się uchwycić Simone de Beauvoir w swojej powieści zatytułowanej Cudza krew. 

Cudza krew to dzieło, którego akcję osadzono w środowisku młodych artystów i intelektualistów paryskich, rozciągając ramy czasowe począwszy od późnych lat 20-tych, poprzez niepokoje lat 30-tych, takie jak wojna domowa w Hiszpanii, Anschluß Austrii czy konferencja w Monachium, a na okresie II Wojny Światowej skończywszy. Bohaterami jest grupa osobników skupiona wokół postaci Jana, syna właściciela drukarni, który dobrowolnie wybrał żywot robotnika oraz Heleny, rozkapryszonej dziewczyny o drobnomieszczańskim spojrzeniu na świat, chciwej doznań, spragnionej przeżyć, stale poszukującej własnej podmiotowości. Perypetie tej dwójki stanowią oś, wokół której de Beauvoir zbudowała fabułę książki.

Portretując poszczególnych protagonistów, francuska pisarka odmalowuje różne postawy i zachowania przyjmowane przez młodych ludzi, bytujących w cieniu wielkich ideologii, które w ówczesnym czasie dzieliły Europę. Komunizm i faszyzm nie pozwalają pozostać obojętnym, żądając zaangażowania, zapału, aktywności oraz ruchliwości. Pomiędzy owymi Scyllą i Charybdą bohaterowie powieści Cudza krew próbują odnaleźć swoje miejsce oraz zdefiniować własną tożsamość. Podejmowane wybory, prezentowane podejścia, zajmowane stanowiska kształtują rodzące się osobowości, które w jednakowym stopniu budowane są przez chwile szczęścia i beztroski jak również przez momenty traumy, klęsk i bolesnych doświadczeń.

Przyjęta przez Simone de Beauvoir konstrukcja powieści jest bardzo interesująca, chociaż na pierwszy rzut oka może ona nasuwać skojarzenie z bezładną plątaniną, chaosem i literackim misz-maszem. W utworze pojawiają się liczne reminiscencje i retrospekcje, nie brakuje również wybiegania w przyszłość i opisywania konsekwencji wydarzeń, które dopiero zostaną przytoczone – z tego względu chronologia dzieła jest mocno zakłócona. Wrażenie rozgardiaszu i zamętu wzmacnia przyjęta forma snucia całej historii – poszczególne rozdziały poznajemy z perspektywy Jana bądź Heleny, a narracja pierwszoosobowa przeplatana jest narracją trzecioosobową. Zmiany są swobodne i niespodziewane, co potęguje czytelniczą niepewność, wymuszając pełną koncentrację niezbędną do pełnego odbioru powieści.

Autorka podjęła również ciekawe decyzje w kwestii kreacji głównych postaci. Czytelnik uzyskuje najwięcej sposobności poznania Jana Blomarta, bowiem pisarka zdecydowała się nakreślić zarówno jego młodość jak i egzystencję prowadzoną już jako dojrzały człowiek z uformowanym światopoglądem. Dzięki temu mamy okazję, by wnikliwie poznać dzieje tego syna burżuja, który bardzo wcześnie odkrywa świadomość klasową i zanurza się w płytkim i naiwnym nurcie socjalizmu, szczerze wierząc, że wszelkie krzywdy i zło świata mogą zostać naprawione przy odpowiednio silnej dobrej woli ogółu. Pierwszy rozdział powieści przywodzi na myśl spowiedź, wyznania człowieka, który wspomina swój zapał i gorliwość, odrobinę niebezpieczne, ale i znamienne dla każdego neofity, odznaczającego się bezwzględną chęcią walki z jakąkolwiek stagnacją, uparcie dążącego do poprawy cudzej doli, nawet wbrew woli samego zainteresowanego oraz posiadającego ślepą wiarę w sprawczą siłę wyznawanej ideologii. Życie Jana Blomerta to swoisty symbol utraty złudzeń, symptomatyczny dla rozwoju niejednego człowieka – powieść to w sporej mierze opis zderzenia imaginacji z twardą i chropowatą rzeczywistością. Cudza krew to również uzmysłowienie, że niemożliwe jest spalenie za sobą wszystkich mostów, zrzucenie bagażu nabytych doświadczeń czy okucie się pancerzem danej doktryny, tak by hardo niczego nie żałować. Oprócz tego Blomert przekonuje się, że człowiek zajmuje na ziemi określone miejsce i nigdy nie uda mu się wyjść poza nieprzejrzystą powłokę własnej osobowości – drugiego człowieka można oglądać jedynie z zewnątrz, a jego czyny i działania oceniać przez pryzmat własnych doznań, niewykonalne jest także prześledzenie wszystkich torów, jakimi wędrują myśli bliźniego, co skutecznie wyklucza pełną możliwość zrozumienia go.

Sylwetka Blomerta jest intrygująca, głównie przez pryzmat przebytych przez niego ścieżek rozczarowań. Simone de Beauvoir kreuje postać bojownika, którego życiowa filozofia hartowana jest przez gorycz i klęski. Mimo negatywnych przejść, Jan nie potrafi zaakceptować podejścia innych ludzi, dla których życie traktowane jest nierzadko jako okrutna lekcja obojętności, wprawianie się w niereagowanie na krzywdę innych, ćwiczenia z zagłuszania wyrzutów sumienia oraz destrukcja wrażliwości i przekuwanie jej na bierne monitorowanie i nieczułą rejestrację. Ale ten opór wobec chłodnego i surowego świata, uparte trwanie przy własnych wyobrażeniach powodują, że rzeczywistość oglądana oczami Jana rysuje się w ciemnych, pesymistycznych barwach, ponadto bohaterowi stale towarzyszy poczucie winy oraz przeświadczenie o ogromnej odpowiedzialności za losy najbliższych. Tymczasem życie udowadnia, że człowiek jest tylko zabawką w rękach ślepego i przerażająco nieczułego fatum, pyłkiem i nic nie znaczącą drobinką unoszoną przypadkowymi podmuchami kapryśnej fortuny – niemożliwe jest ani precyzyjne zakreślenie granic podejmowanego czynu, ani antycypacja wszystkich konsekwencji dokonanych wyborów.

Utwór, co zrozumiałe zważywszy na zapatrywania i biografię autorki, niewolny jest od tematyki socjalistycznej, robotniczej, lewicowej. Polityczny charakter książki ogranicza się jednak do uniwersalnych refleksji i konstatacji, które zahaczają również o rozważania metafizyczne. Poprzez usta swoich protagonistów, de Beauvoir pyta o sens dążenia do takich wartości jak władza, powodzenie, pieniądze czy sława. Pisarka zwraca również uwagę na fakt, że cel ludzkiej egzystencji to na ogół kwestia okryta całunem milczenia – ginie ona w morzu oczekiwań i wymagań stawianych człowiekowi, któremu brakuje czasu na zadanie sobie pytanie o znaczenie swojego bytu i prób odnalezienia na nie odpowiedzi. Owa racja życiowa zastępowana jest substytutami, namiastkami, takimi jak religia, kulturowe tabu, tradycje przodków – mało kto ma odwagę, chęć i wystarczającą siłę wewnętrzną, by rację swojego bytu definiować i kreować samodzielnie, metodą prób i błędów, ale i z wykorzystaniem empirii, którą zapewnia znajomość historii.

Cudza krew, z racji okresu, w którym została napisana (1945 r.) porusza również niewygodną tematykę, dotykającą zarówno wojny jak i polityki. De Beauvoir, której przypisuje się lewicowe zapatrywania, śmiało krytykuje komunizm, któremu zarzuca postrzeganie ludzkich mas jako amorficznej bryły, roju czy też maszynerii, której tryby bardzo łatwo zastąpić kolejnym, identycznym elementem. Tymczasem zgodnie ze słowami Jana, masa to zbiorowisko jednostek, a więc indywidualnych bytów, których życie należy szanować i cenić. Surowo spojrzano także samą politykę, która w mniemaniu bohaterów sprowadza się do pomniejszania ludzi do uchwytnych pozorów, traktowania ich jako ślepe i bezrozumne mrowie oraz elastyczne tworzywo, służące do zaspokajania własnych żądzy i ambicji. Z kolei tytuł dzieła to nawiązanie do zbiorowej odpowiedzialności, która ponosi każdy człowiek za rzeczy tak powszechne jak dobrobyt czy światowy pokój (Wystarczy mój głos po to, by na świecie było słychać jakiś głos. Jeśli ten głos milczy to moja wina [1]). Z tego względu książką można odczytywać jako zarzut, oskarżenie, kierowane przede wszystkich do obywateli narodów Europy Zachodniej, którzy pod koniec lat 30-tych XX wieku za cenę chwilowego pokoju oddawali w łapy Hitlera kolejne kraje, łudząc się, że chciwość niemieckiego dyktatora zostanie w ten sposób zaspokojona. Wątpliwości co do orientacji przyjmowanych przez rodaków, bardzo dobrze wyraża myśl Jana Blomarta, który retorycznie pyta: Pochłonięci, zajęci deklarowaniem, za co nie chcemy umierać, czy myśleliśmy o tym, dlaczego jeszcze żyjemy? [2]. Simone de Beauvoir piętnuje grzech obojętności i zaniechania oraz bierną akceptację podłości, które równoznaczne są z przyzwoleniem na krzywdę innych, co rzecz jasna pociąga za sobą odpowiedzialność za wyrządzone zło.

Reasumując, pierwsze spotkanie z prozą francuskiej pisarki uważam za całkiem udane. Co prawda z tekstu na okładce możemy dowiedzieć się, że Cudza krew nie jest uważana za czołowe dokonanie de Beauvoir, ale moim zdaniem powieść zasługuje na czytelniczą atencję. Książka to swoisty Bildungsroman, czyli dzieło o dojrzewaniu, osadzony w interesujących realiach historycznych. Oprócz tego powieść można uznać za credo jednej z czołowej reprezentantek francuskiej lewicy oraz jednej z najważniejszych feministek w dotychczasowej historii. Polecam z czystym sumieniem.

---

[1] Simone de Beauvoir, Cudza krew, przeł. Kazimierz Kossobudzki, wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1963, s. 187

[2] Tamże, s. 204