Paul Beatty "Sprzedawczyk" - Trudne amerykańskie dziedzictwo

Paul Beatty

Sprzedawczyk

Tytuł oryginału: The Sellout 

Tłumaczenie: Piotr Tarczyński

Wydawnictwo: Sonia Draga

Liczba stron: 416

Dobra literatura to typ prozy, która – stosując chwytliwe korporacyjne hasło – wyrzuca nas ze strefy komfortu, czyli mówiąc mniej oględnie, jest niczym porządne uderzenie obuchem w głowę. To dzieło pozwalające nam zrozumieć, że nasza wiedza o otaczającej nas rzeczywistości jest w dalszym ciągu bardzo skromna. To przypomnienie, że świat to konstrukt niesłychanie skomplikowany, którego nie da zamknąć się w karbach kilku błyskotliwych definicji i pojęć. Taką właśnie książką, która uświadomiła mi ogrom mojej ignorancji jest Sprzedawczyk autorstwa Paula Beatty’ego (ur. 1962), amerykańskiego pisarza i wykładowcy akademickiego. Do momentu lektury wspomnianego utworu wydawało mi się, że dzięki styczności z takimi literatami jak James Baldwin (Inny kraj, Na spotkanie człowieka), Richard Wright (Długi sen, Syn swego kraju), Toni Morrison (Miłość) czy Ralph Ellison (Niewidzialny człowiek), posiadam pewne rozeznanie w kwestii rasizmu, szczególnie w odniesieniu do USA. Po zetknięciu ze Sprzedawczykiem wiem już, że to, co uważałem za wiedzę było raczej wybiórczą znajomością kilku faktów.

Sprzedawczyk to powieść, z której gorycz przemieszana z ironią i kpiną wylewają się na nas już z początkowych stron. Oto Drops, pierwszoosobowy narrator – Afroamerykanin, czy może czarnuch (mówiąc mniej poprawnie politycznie, ale zachowując nomenklaturę protagonisty) – snuje przed nami historię swojego niezwykłego życia, próbując wyjaśnić nam, jak doszło do tego, że znajduje się w (…) przepastnych salach Sądu Najwyższego Stanów Zjednoczonych (…) [1], będąc oskarżonym o wykroczenia, w których pobrzmiewają takie hasła jak segregacja rasowa czy niewolnictwo.

Utwór Paula Beatty’ego jest mocno niepokojący, nierzadko wprawiający w konfuzję, przyprawiający o zdumienie. Przyczynkiem szerokiego wachlarza emocji jest główny bohater, wspomniany Drops, który już na wstępie wyznacza granice relacji, jaka będzie go łączyć z odbiorcą: Być może trudno uwierzyć w te słowa, kiedy mówi je czarny mężczyzna, ale nigdy niczego nie ukradłem. Nigdy nie oszukałem na podatkach ani w kartach [2]. Czytelnik zostaje ostrzeżony, że fundamentem lektury są stereotypy i uprzedzenia, z jakimi na co dzień mierzą się przedstawiciele mniejszości rasowych, ze szczególnym uwzględnieniem Afroamerykanów. Zainteresowanie zagadnieniami związanymi z dyskryminacją czy wykluczeniem to niejako spadek po kontrowersyjnym ojcu – ów psycholog, (…) założyciel i (…) jedyny praktyk nowej dyscypliny, psychologii wyzwolenia (…) [3]), był poszukiwaczem (…) klucza do umysłowej wolności (…) [4] czarnoskórych Amerykanów. Naukowiec z Dickens – fikcyjnego kalifornijskiego miasteczka leżącego na przedmieściach Los Angeles – którego śmiało można określić mianem szalonego, do większości dziwacznych eksperymentów socjologicznych wykorzystywał własnego syna, tyle, że lata badań nie doprowadziły do żadnych satysfakcjonujących rezultatów. Gdy ojciec ginie w awanturze, zastrzelony przez policjantów, a niewiele później Dickens, jako siedlisko przestępczości, znika z mapy hrabstwa, Drops – człowiek zawodowo zajmujący się farmerstwem – postanawia wziąć sprawy w swoje ręce i kierując się bardzo pokrętną, ale niebezpodstawną logiką, dąży do naprawienia popełnionych błędów. Celem jest nie tylko wskrzeszenie miasteczka Dickens, ale również uczynienie go miejscem bardziej znośnym do egzystencji niż dotychczas. Remedium – wprowadzane krok po kroku i dzięki wsparciu dość osobliwych pomocników (emerytowany, trzecioplanowy aktor marzący o byciu niewolnikiem; bankrutujący producent i osobowość telewizyjna ze słupkami oglądalności lecącymi na łeb, na szyję oraz kierowczyni autobusu, dawna miłość Dropsa) – okazuje się zaskakująco skuteczne, szczególnie jeśli uwzględni się mocno dyskusyjne podłoże moralne.

Najlepszą stroną Sprzedawczyka, która jednocześnie wzbudza największe zdziwienie jest bezkompromisowość Beatty’ego. Amerykański pisarz bardzo mocno uderza w rodzimą kulturę, pokazując, że współczesne społeczeństwo USA wegetuje w zakłamaniu, niedopowiedzeniu i w oparciu o resentymenty, które są konsekwencją nieprzepracowanej, bardzo trudnej historii kraju: Problem z historią jest właśnie taki – lubimy myśleć o niej jako o księdze. Że wystarczy przewrócić stronę i iść, kurwa, dalej. Ale historia to nie papier, na którym ją wydrukowano. To pamięć, a pamięć to czas, emocje, pieśń. Historia to rzeczy, które w tobie zostają [5]. Beatty przytacza szereg wstydliwych epizodów (których kontekst jest nierzadko wyjaśniany w licznych przypisach przez tłumacza Piotra Tarczyńskiego), składających się na kłopotliwe dziedzictwo USA – eksterminacja rdzennej ludności, wykorzystywanie przywiezionych z Afryki niewolników jako taniej siły roboczej, pogardliwe traktowanie i nieufność wobec mniejszości to część z długiej listy grzechów i przewin: (…) w Los Angeles muszą być czakramy rasizmu. Miejsca, gdzie odwiedzający doświadczają przemożnej melancholii i poczucia etnicznej bezwartościowości. Miejsca jak pobocze Foothill Freeway, gdzie życie Rodneya Kinga – a poniekąd także Ameryki i jej dumnego przekonania, że gra fair – zaczęło się staczać w spiralę bez dna. Rasowe czakramy, jak skrzyżowanie Florence i Normandie, gdzie niewydarzony kierowca Reginald Denny dostał w twarz pustakiem, ćwiartką i stuleciami frustracji. Chavez Ravine, gdzie zamieszkaną od pokoleń meksykańsko-amerykańską dzielnicę zburzono, a mieszkańców wysiedlono siłą i pobito, nie dając grosza odszkodowania – wszystko po to, żeby zbudować stadion Dodgersów z dużym parkingiem i pysznymi hotdodgersami. Czakram przy Siódmej Ulicy, między Mesa i Centre, gdzie w 1942 roku zaparkował długi rząd autobusów, pierwszy przystanek na drodze masowego internowania Amerykanów japońskiego pochodzenia [6].

To, co szokuje w Sprzedawczyku jest fakt, że zarzuty o niesprawiedliwość nie są kierowane wyłącznie pod adresem białej części amerykańskiego społeczeństwa. Co prawda Beatty podkreśla, że postrzeganie Afroamerykanów przez pryzmat negatywnych wyobrażeń skutkuje przyprawieniem im gąb osobników odpowiedzialnych za wszelkie zło (Wreszcie rozumiem, że my, czarni, nie czujemy się winni tylko wtedy, kiedy naprawdę zrobimy coś złego, ponieważ to uwalnia nas od dysonansu poznawczego, jaki przynosi bycie równocześnie czarnym i niewinnym, przez co perspektywa pójścia do paki staje się na swój sposób wyzwoleniem [7]). Ale ostrze cynizmu i drwiny trafia też w samych Afroamerykanów – Beatty prześmiewczo sugeruje, że ustawiczne stawianie się w kategoriach ofiary stanowi wygodne wytłumaczenie wszelkich przewin czy chwil słabości, tak jak gdyby bycie ofiarą wykluczało możliwość bycia oprawcą czy krzywdzicielem (a do czego prowadzi taka postawa dobrze pokazuje Syn swego kraju Richarda Wrighta). Ponadto autor sygnalizuje kompleksy i wstyd czarnoskórych Amerykanów, dla których osiągnięcie sukcesu i powodzenia jest jednoznaczne z zerwaniem z własnymi korzeniami i wyparciem się przeszłości swoich przodków. Uosobieniem tych problemów z własną tożsamością jest czarnuchołak – Afroamerykanin, który wspiął się na kilka szczebli społecznej drabiny, sporadycznie odczuwający przemożną potrzebę bratania się z porzuconym światem: Za dnia czarnuchołaki są mieszczańskimi erudytami, ale z nadejściem każdego kolejnego cyklu Księżyca, roku podatkowego i dorocznej oceny profesury stroszą szczecinę, wślizgują się w długie do ziemi futra i etole z norek, szczerzą kły. Zstępują ze swoich wież z kości słoniowej i korporacyjnych sal konferencyjnych, żeby grasować na dzielni: pić drinki, słuchać słabego bluesa i wyć do księżyca [8].

Sprzedawczyk jest lekturą pozostającą w pamięci nie tylko z racji fabuły – mocnym elementem książki jest również język, jakim operuje Paul Beatty. Jest on zarazem zaczepny, ostry, kąśliwy, szyderczy, prowokacyjny, jak i melodyjny, rytmiczny, co pozwala czytelnikowi płynąć razem z nurtem narracji. Polski przekład czyta się bardzo dobrze i w tym miejsc na pierwszy plan po raz kolejny wysuwa się postać polskiego tłumacza Piotra Tarczyńskiego, który w mojej opinii bardzo dobrze poradził sobie z niemałym wyzwaniem – chociaż w tekście aż roi się od wyrażeń slangowych i wulgaryzmów, to całość brzmi zaskakująco naturalnie.

Wypadkową wszystkich składowych, których Paul Beatty użył do skonstruowania Sprzedawczyka jest bezkompromisowa powieść i bardzo gorzka satyra, którą na płaszczyźnie bardziej uniwersalnej można rozpatrywać jako dzieło nawołujące do wspólnego przebrnięcia przez meandry trudnej historii – autor zdaje się twierdzić, że z jednej strony biali Amerykanie muszą zaakceptować i potępić fakt, że na dziedzictwo USA składa się nieludzkie wręcz wykorzystywanie i eksterminowanie mniejszości, z drugiej zaś strony reprezentanci owych mniejszości nie mogą co rusz przywoływać zaznanych krzywd, które zbyt często służą jako wyjaśnienie życiowych niepowodzeń i prowadzą do zaniechania wszelkich starań o poprawę własnej sytuacji. Tyle, że proza Beatty’ego, w której przywoływane są najmroczniejsze rozdziały kształtowania się amerykańskiej państwowości, dobitnie ukazuje ogrom podziałów, jakie pozostają do zasypania – rasizm, obecny w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej już od momentu narodzin tego kraju nie jest zjawiskiem zero-jedynkowym, które albo panuje totalnie, albo którego zupełnie nie ma. Nauka współegzystowania bez odwoływania się do kwestii rasowych to proces niesłychanie długotrwały i żmudny. Utwór pozostaje bardzo atrakcyjną lekturą także wtedy, gdy spojrzymy na niego jako Bildungsroman, czyli powieść o formowaniu się osobowości głównego bohatera, który usiłuje zdefiniować się jako istota ludzka oraz jako Afroamerykanin. Kim jestem? I jak mogę stać się sobą? [9] to dwa pytania, które ciągną się za protagonistą niemal przez całe dzieło, wyraźnie akcentując, że nie sposób zbudować własnej tożsamości bez odwoływania się do zdarzeń, które stały się udziałem nie tylko naszym, ale i naszych przodków.

P.S. O tym jak przerażająco aktualny jest utwór Paula Beatty’ego moglibyśmy się przekonać w świetle ostatnich wydarzeń, do jakich doszło w Minneapolis, kiedy to 46-letni Afroamerykanin George Floyd zginął podczas interwencji policyjnej. Według wstępnych ustaleń patrol służb porządkowych został wezwany po tym, jak w sklepie spożywczym Floyd próbował zapłacić za zakupy fałszywym $20 banknotem. Mężczyzna został zatrzymany już po opuszczeniu sklepu – funkcjonariusze wyciągnęli go z samochodu i skuli kajdankami. Następnie, w odpowiedzi na fizyczny opór, jaki według oświadczenia komendy policji miał stawiać Floyd, mężczyzna został powalony na ziemię i obezwładniony – jeden z policjantów przez kilka minut przyciskał kolanem szyję Floyda, co było przyczyną uduszenia się 46-latka. Sporą część interwencji uchwyciły kamery, stąd epizod szybko przedostał się do sieci wywołując prawdziwe wrzenie – w chwili obecnej w kilkudziesięciu miastach USA trwają protesty przeciwko rasizmowi oraz brutalności policji. Protesty nie są jednak pokojowymi manifestacjami – w wielu miejscach przerodziły się one w zamieszki oraz regularne starcia z policją, stąd w kilkunastu miastach wprowadzono godzinę policyjną.

 

---

[1] Paul Beatty, Sprzedawczyk, przeł. Piotr Tarczyński, Wydawnictwo Sonia Draga, Katowice 2018, s. 7

[2] Tamże, s. 7

[3] Tamże, s. 37

[4] Tamże, s. 39

[5] Tamże, s. 137

[6] Tamże, s. 153

[7] Tamże, s. 26

[8] Tamże, s. 117

[9] Tamże, s. 300