Katarzyna Zyskowska-Ignaciak "Sprawa Hoffmanowej" - O górskich tajemnicach

Sprawa Hoffmanowej

Katarzyna Zyskowska-Ignaciak

Wydawnictwo: Znak

Liczba stron:416

Ludzie ględzą, co im ślina na język przyniesie, bo prawda zwykle mniej jest ciekawa niż tajemnica i melodramat… [1] – wydaje się, że te właśnie słowa wypowiedziane przez jednego z bohaterów powieści Sprawa Hoffmanowej stanowią idealne podsumowanie utworu pióra Katarzyny Zyskowskiej-Ignaciak (ur. 1979). Przeświadczenie o tym, że aby zainteresować potencjalnego odbiorcę daną historią, należy ją należycie opakować, nawet jeśli wiąże się to z koloryzowaniem czy sztucznym dodawaniem dramaturgii okazuje się tak silne, że ulega mu sama autorka. Nie jest to jednak recepta na sukces, tj. dzieło, które na dłużej zapadłoby w czytelniczej pamięci.

Sprawa Hoffmanowej to pozycja, która powstała w oparciu o autentyczne zdarzenia, jakie rozegrały się w Tatrach w sierpniu 1925 roku, kiedy to miała miejsce tragedia zakończona śmiercią trzech osób. W trakcie schodzenia z Lodowej Przełęczy w trudnych warunkach pogodowych, w wypadku, którego okoliczności do dzisiaj nie zostały wyjaśnione brali udział warszawski prokurator, 42-letni Kazimierz Kasznica i jego o kilka lat młodsza żona Zofia, ich 12-letni syn oraz spotkany wcześniej w schronisku 21-letni, doświadczony taternik Ryszard Wasserberger. Dwóch mężczyzn oraz nastoletni chłopiec niemal jednocześnie gwałtownie opadli sił, by wkrótce w niedługim odstępie czasu wyzionąć ducha. Pozostała przy życiu pani Kasznicowa spędziła przy zwłokach dwie noce i jeden dzień, licząc na nadejście pomocy. Dopiero po 37 godzinach bezowocnego oczekiwania kobieta zeszła do Łysej Polany, gdzie natknęła się na Mariusza Zaruskiego, naczelnika Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, którego poinformowała o zaistniałym dramacie.

Dzieło Katarzyny Zyskowskiej-Ignaciak rozpoczyna się w 1933 roku, w momencie gdy do Zakopanego na wakacje zjeżdża Prokurator Sądu Najwyższego niespełna 50-letni Antoni Hoffman wraz z rodziną, tj. z nastoletnim synem z pierwszego małżeństwa oraz drugą żoną, 34-letnią Mirą, do niedawna sławną aktorką kabaretową. Szczególnie przybycie Miry, znanej uprzednio jako Mira Mey wzbudza w stolicy Tatr niemałą sensację towarzyską. Życiorys kobiety, dopiero od nieco ponad roku będącej w związku z panem Hoffmanem, pełen jest białych plam, które są skrzętnie zapełniane przez plotki i pomówienia. Wścibscy i złośliwi, a jednocześnie żądni sensacji miłośnicy skandali żywią przekonanie, że pieczołowicie ukrywana przeszłość musi zawierać niejeden kompromitujący rozdział, który należy odkryć i wywlec na światło dzienne. Stąd baczna obserwacja każdego kroku i ciche, ale wręcz chorobliwie uporczywe liczenie na potknięcie, skutkujące publiczną wpadką. Nic zatem dziwnego, że w końcu dochodzi do katastrofy.

Książka, dzięki zastosowaniu dwutorowej narracji (trzecioosobowy narrator opowiada nam o wydarzeniach z 1933 roku, zaś pierwszoosobowa narratorka w postaci Miry jest z nami w latach 1938 – 1939) to rodzaj śledztwa, które czytelnik prowadzi wspólnie z panią Hoffmanową. Mira po latach pobytu w zakładzie dla umysłowo chorych nie pamięta, co wydarzyło się na Lodowej Przełęczy – faszerowanie lekami uspokajającymi prowadzi do otępienia, bezwolności i apatii (W mojej głowie zastygła pustka, czarna i gęsta jak magma [2]). Dopiero przybycie do ośrodka leczniczego młodego doktora Wencla, zwolennika freudowskiej psychoanalizy, otwiera przed Mirą szansę na zmierzenie się z dręczącymi ją demonami – tyle, że znalezienie spokoju wiąże się nie tylko z powtórną wyprawą na Lodową Przełęcz, ale również z wędrówką po najciemniejszych zakamarkach wspomnień, które kobieta zepchnęła do podświadomości.

Przyznaję, że to właśnie kreacja Miry Hoffman jest dla mnie najbardziej problematycznym i najsłabszym elementem powieści. W zamierzeniu protagonistka to typowa femme fatale – mężczyźni oglądają się za nią i z trudem ukrywają swoje pożądanie, zaś dla innych kobiet stanowi ona obiekt zapiekłej nienawiści. Mira jest przy tym harda i uparta, zaś z racji wcześniejszych doświadczeń raczej zrażona do eleganckich panów i pięknych dam, których traktuje z chłodnym dystansem. Ukojeniem i odpoczynkiem od świata blichtru i fałszu ma być małżeństwo z Antonim Hoffmanem, miłym, statecznym i opiekuńczym mężczyzną, który zapewni spokój i bezpieczeństwo. Tyle, że zgodnie z przypuszczeniami gawiedzi, Mira pod maską niedostępności i wyniosłości skrywa wstydliwy sekret, który wymyka się spod kontroli i wymaga zdecydowanych działań. Nie jestem pewny czy przypadku głównej bohaterki konieczna jest aż tak melodramatyczna kreacja, tym bardziej, że jedynym powodem tłumaczącym pojawienie się tego typu heroiny jest uzmysłowienie odbiorcy jak łatwo jest zszargać cudzą opinię, szczególnie osoby publicznej, nawet gdy opieramy się wyłącznie na poszlakach i przedwczesnych osądach. Tyle, że to przesłanie zostaje na ostatnich stronach książki wyłożone tak łopatologicznie, że skonfundowany czytelnik może zastanowić się czy przypadkiem pisarka nie kpi z jego inteligencji.

Co ciekawe, utwór, mimo wspomnianych wad, czyta się bardzo szybko i sporymi fragmentami jest to wciągająca i ciekawa lektura. Katarzynie Zyskowskiej-Ignaciak z pewnością należy się uznanie za umiejętne odtworzenie atmosfery 20-lecia międzywojennego. Czy to na przykładzie Warszawy czy Zakopanego autorka sygnalizuje jak mocno rozwarstwione jest polskie społeczeństwo i jakie nierówności w nim panują. Bogactwo i powodzenie upajają się odniesionym sukcesem tuż obok porażającej nędzy, która zmusza do najpodlejszych i najniższych zachowań.

Świetnie oddano również ducha Zakopanego, będącego czymś zdecydowanie więcej niż tylko letniskowym ośrodkiem. Niekończące się bachanalia, alkohol i jaz… [3]; Pijaństwo i rozpusta (…) [4] – oto stolica Tatr wyłaniająca się z kart Sprawy Hoffmanowej, nad którą unosi się wszechobecny duch pozerstwa: Mimo paskudnej aury Krupówki tętniły życiem. Chodnikami po obu stronach jezdni spacerowali letnicy. Kobietom, wystrojonym niczym na rewię mody, towarzyszyli mężczyźni w większości prezentujący styl sportowo-alpinistyczny, którym do pełni profesjonalnego emploi brakowało jedynie czekanów i lin – każdy z tych przebierańców był potencjalnym zdobywcą Mnicha i Żabiego Konia, nawet jeżeli dotąd zapuścił się co najwyżej na porastające owieskiem i grulami zbocza Gubałówki. Auta lśniące chromem sunęły niespiesznie środkiem ulicy, wgniatając końskie łajno pomiędzy kocie łby. Biedniejsi górale czekali przy fiakrach, bogatsi przy taksówkach, a jedni i drudzy kurzyli papierosy albo z nudów dłubali w nosie. Zakopanoptikon poruszał się tak ospale, jakby całe miasto było na kacu [5]. Momentami przewodnikiem po tym (…) ogarniętym dystopią mieście [6] jest sam Witkacy, którego rozmowy prowadzone z Mirą nafaszerowane są fragmentami jego dzieł (tu raz jeszcze należy docenić pomysłowość autorki).

Uzupełnieniem Sprawy Hoffmanowej są umiejętne wplecione w fabułę wątki feministyczne koncentrujące się wokół postaci Miry, która na początku powieści z ubolewaniem stwierdza: Moje życie zdeterminował właśnie fakt, że jestem kobietą [7]. Bohaterka w bardzo nieprzyjemny sposób uświadamia sobie, że w opinii niejednego mężczyzny (…) kobieta znaczy tyle, ile warte jest jej ciało [8] – tzn., że (…) fraszką jest, igraszką, zabawką, z którą przez chwilę poigrać można, by potem, bez żalu, odrzucić precz w kąt [9]. I o ile jeszcze w takich sytuacjach z pewnością nie zabraknie głosów obciążających chociaż częścią winy kobietę za to, że jest ona przedmiotowo traktowana z racji własnej postawy, o tyle przybliżenie realiów 20-lecia międzywojennego każe zupełnie inaczej spojrzeć na położenie pań – proza Zyskowskiej-Ignaciak przypomina, że w II Rzeczpospolitej przemoc seksualna wobec kobiet to rzecz powszechna, czemu sprzyja łagodne prawo funkcjonujące w oparciu o zasadę: Żeby był gwałt, ofiara musi w trakcie napaści stawiać czynny opór [10]. Oznacza to, że kopulacja z kobietą poddaną działaniu środków odurzających czy wykorzystywanie seksualne osoby niepełnosprawnej, nie w pełni świadomej bądź w ogóle nie zdającej sobie sprawy z tego, co się właściwie dzieje, nie jest przestępstwem.

Reasumując, Sprawa Hoffmanowej to bardzo sprawnie napisana książka, która ciekawie łączy ze sobą elementy kryminału retro z powieścią psychologiczną. Akcja umiejscowiona jest w malowniczej scenerii Tatr, które Katarzyna Zyskowska-Ignaciak opisuje z wprawą i wyczuciem zdradzającym szczerą miłość do gór. Nie mniej intrygująco prezentuje się bogaty portret artystycznej i taterniczej bohemy z okresu 20-lecia międzywojennego – niejedną sylwetkę wykreowano w oparciu o autentyczne postacie, stąd możliwość zabawy w kolejne zagadki i zgadywanki (żeby lepiej poznać pierwowzory danych postaci można sięgnąć choćby po W stronę Pysznej duetu Stanisław Zieliński, Wanda Gentil-Tippenhauer). Wreszcie sama konstrukcja jest bardzo przemyślana – szczególne wrażenie robi efektowna klamra, a zarazem puenta dzieła, jaką jest wybuch II Wojny Światowej: to, co jeszcze wczoraj, w czasach pokoju rozpalało wyobraźnię szerokiej publiczności, w dniu rozpoczęcia konfliktu zbrojnego jawi się jako rzecz błaha, wręcz nieistotna, nawet jeśli cudza egzystencja została zniszczona, a godność podeptana. Rysą na powieści pozostaje jednak słabo zarysowana z charakterologicznego punktu widzenia osoba głównej bohaterki. Jej nieco telenowelowe losy i perypetie połączone z chwilami nużącymi zwierzeniami odrobinę psują radość płynącą z lektury.

---

[1] Katarzyna Zyskowska-Ignaciak, Sprawa Hoffmanowej, Wydawnictwo Znak Literanova, Kraków 2019, s. 114

[2] Tamże, s. 19

[3] Tamże, s. 222

[4] Tamże, s. 63

[5] Tamże, s. 153

[6] Tamże, s. 353

[7] Tamże, s. 23

[8] Tamże, s. 127

[9] Tamże, s. 219

[10] Tamże, s.215