Łukasz Orbitowski "Kult" - Rzecz o jeremiaszach

Kult

Łukasz Orbitowski

Wydawnictwo: Świat Książki

Liczba stron: 480

 

 

 

 

 

 

Z Drugiego Listu Świętego Piotra dowiadujemy się, co następujące: To przede wszystkim miejcie na uwadze, że żadne proroctwo Pisma nie jest do prywatnego wyjaśniania. Nie z woli bowiem ludzkiej zostało kiedyś przyniesione proroctwo, ale kierowani Duchem Świętym mówili od Boga święci ludzie [1]. Owe słowa przez Kościół Katolicki interpretowane są dość jednoznacznie i to m.in. za ich sprawą ta instytucja przypisuje sobie wyłączne prawo do analizowania i objaśniania biblijnych treści. Z tego też względu żadna osoba twierdząca, że rozmawia z Bogiem czy z Maryją i głosząca swoje poglądy na temat tego jak powinno wyglądać życie gorliwego katolika nie może liczyć na pobłażanie – jej przypadek musi zostać sumiennie rozpatrzony, żeby wykluczyć choćby najmniejszą ewentualność oszustwa, z racji czego doczekanie się uznania rzekomego objawienia to proces niezwykle żmudny. Przekonuje się o tym Henryk Hausner, bohater powieści Kult autorstwa Łukasza Orbitowskiego (ur. 1977).

Henryk Hausner – czego dowiadujemy się z relacji jego brata Zbigniewa – nigdy nie był materiałem na przywódcę. Brak jakichkolwiek specjalnych zdolności, które wyróżniałyby go na tle ogółu; nieumiejętność walki o swoje czy słabość pojmowana jako wrażliwość i brak fizycznej krzepy to cechy najlepiej opisujące Heńka, który w miarę jak lepiej poznajemy jego dzieciństwo i młodość bardziej kojarzy się z niezdarą, niezgułą czy wręcz ofiarą losu (Lody zawsze spadały mu z wafla, on sam z trzepaka i nigdy nie mógł dolecieć do piłki [2]). Pobożny rencista pomieszkujący kątem u starszego brata i jego rodziny wzbudza jedynie politowanie. Ale to właśnie Henryk pewnego czerwcowego dnia 1983 roku spędzanego rutynowo i prozaicznie, tj. na doglądaniu swojego ogródka działkowego przy ulicy Nowy Otok w Oławie, doznaje teofanii. W altance objawia mu się Matka Boska, która uzdrawia protagonistę, żądając by w zamian on uzdrawiał innych. Maryja prosi też o wzniesienie sanktuarium, które stałoby się miejscem jej kultu. Od tej pory egzystencja Henryka oraz jego najbliższych ulega diametralnej zmianie – objawienia nie zostają uznane przez Kościół Katolicki, ale mężczyzna pełni swoją posługę, przyjmując i lecząc lawinowo rosnące grono osób, które uwierzyły w jego wizje, nie przestając przy tym snuć planów o budowie świątyni.

Fikcyjna historia, jaką raczy nas Łukasz Orbitowski zainspirowana została autentycznymi wydarzeniami, znanymi jako objawienia oławskie, w których uczestniczył Kazimierz Domański (1934 – 2002). Pisarz wiele z tych zdarzeń odtwarza, uzupełniając je jednak własną wyobraźnią czy artystyczną intuicją, tworząc niemal od zera sylwetkę mistyka (Henryk Hausner bardzo luźno wzorowany jest na Kazimierzu Domańskim), budując powieść, która w założeniu ma pomóc odkryć, na czym polegał fenomen samozwańczego proroka. Jednocześnie Orbitowski usiłuje uchwycić sedno oraz zrozumieć niezwykłość polskiej religijności ludowej. Przyznać trzeba, że gdyby książkę rozpatrywać tylko pod tym kątem, to należałoby ją uznać za lekturę kiepską. Heniek Hausner to może i figura tchnąca autentyzmem, w której doszukamy się człowieka z krwi i kości, z intrygującą biografią, w której młodzieńcze lata rzutują na dorosłe życie, ale Orbitowskiemu raczej powiodło się wyjaśnienie przyczyn jego popularności. Jeszcze słabiej wypadają próby sportretowania oławskich pielgrzymów, określanych mianem jeremiaszy, zjeżdżających się z całej Polski i pokonujących szereg przeszkód, w tym m.in. niechęć ze strony milicji, brak oznaczeń, które pomogłyby dotrzeć na ogródki działkowe czy konieczność sterczenia w gigantycznej kolejce, byle tylko zostać pobłogosławionym przez swojego guru. Autor pozostawia nas z konstatacją że: Ludzie najbardziej na świecie potrzebują bliskości cudu, żeby ten cud był na wyciągnięcie ręki. Jezus. Święci. Aniołowie. Ta potrzeba nie zniknie (…) [3]. W rezultacie Jeremiasze nakreśleni przez Orbitowskiego to postacie pozbawione indywidualności i osobowości. Cechują się dewocją, która swobodnie egzystuje obok złośliwości. Istnieją wyłącznie jako grupa, która za sprawą ironicznego pióra autora bardziej kojarzy się z chmarą, ciżbą, motłochem czy wręcz szarańczą. Przypominają oni nieszkodliwe, momentami sympatyczne, ale uciążliwe zwierzątka, idealnie nadające się do sycenia lekceważenia podszytego poczuciem wyższości, w które mógłby być uzbrojony stereotypowy inteligent-obserwator starający się poznać zwyczaje prowincji.

W tym miejscu należy jednak stwierdzić, że Kult to całkiem niezła pozycja, którą lepiej rozpatrywać jako uniwersalną przypowieść o braterskiej miłości; o obcości, jaka rozciąga się w naszych bliźnich, nawet w tych pozornie dobrze nam znanych; o tym, że człowiek (…) sam zmaga się z tym, co świat mu przyniósł, i konsekwencjami własnych uczynków [4] oraz o konfrontacji z tym, co nieznane i wymykające się ludzkiemu pojmowaniu.

Bardzo udanym zabiegiem jest sama konstrukcja dzieła. Kult stylizowany jest na transkrypcję nagranego na kasety wywiadu, którego Zbigniew Hausner, brat Henryka, udziela panu Łukaszowi z Krakowa, czyli alter ego Łukasza Orbitowskiego. Jako, że słyszymy czy też czytamy jedynie odpowiedzi, faktycznym narratorem powieści jest Zbyszek. Jest to o tyle ciekawe, że starszy brat oławskiego mistyka to jego całkowite przeciwieństwo. Z zawodu fryzjer męski, z umiłowania entuzjasta kobiet, z charakteru typ przeświadczony o własnym sprycie i roztropności. W czytelniku wzbudza żywe, nierzadko negatywne emocje, szczególnie z uwagi na fakt, że Orbitowski kreuje go na mężczyznę w starym stylu, tj. prostego, ufnego w potęgę przemocy, niekiedy rycerskiego i szarmanckiego, przedmiotowo traktującego kobiety, uwielbiającego zanudzać swoimi mądrościami napotkanych słuchaczy. Najbardziej irytujące, bowiem zasadzające się na sprzeczności, przemyślenia dotyczą szacunku wobec kobiet – Zbyszek z jednej strony wierzy w świętość rodziny, z drugiej sądzi, że każdy facet ma prawo do skoku w bok, byle niewierność nie wyszła na jaw. Co interesujące, to właśnie słabość do płci przeciwnej połączona z głęboką wiarą w swój czar stawiają Zbyszka przed dramatycznym wyborem, rzutującym na całą przyszłość.

Zbyszek jako narrator jest także odpowiedzialny za styl, w jakim utrzymana jest książka, która przybiera formę gawędy. Losy Henryka opowiedziane zostają potocznym, ale barwnym językiem, który dobrze naśladuje drobnomieszczańską gwarę. Sama relacja jest przy tym poszarpana, naznaczona dygresjami i wtrąceniami, zgodnie zresztą z teorią samego Zbigniewa pouczającego swojego słuchacza: Pan chyba nie liczy, że opowiadam panu tę historię po kolei jak w kalendarzu. Jeśli tak, to proszę mi wybaczyć, gówno pan wie o opowiadaniu. Nie o to chodzi, jak było, ale jak pamiętamy, jak to się w głowie poukładało i co do siebie tak naprawdę przytaje [5].

Owe tendencje do gubienia głównego wątku na rzecz wtrętów i anegdot stanowią znakomity pretekst do dzielenia się licznymi obserwacjami poświęconymi ludzkiej naturze, ze szczególnym uwzględnieniem naszej polskiej mentalności. Orbitowski sygnalizuje, że łatwo – szczególnie z perspektywy czasu – jest osądzać postępowanie innych, ale rzeczą wymagającej niezwykłej pokory jest umiejętność dostrzeżenia swoich niedoskonałości i krytyczne spojrzenie na własne czyny. Autor uzmysławia nam również, że nierzadko nasz upór i duma, nie pozwalają przebaczyć, nawet gdy ten, który skrzywdził przyznaje się do błędów i okazuje skruchę. Ponadto – jako, że każdej wielkości towarzyszy ludzka małość i podłość – Kult to ciekawe studium poświęcone wszelakiej maści Judaszom. Orbitowski umiejętnie pokazuje, że za każdą, nawet najpodlejszą zdradą kryje się przymus bądź motywacja, które popychają ku takiej, a nie innej decyzji, zaznaczając przy tym, że konieczność podjęcia owej decyzji na ogół jest pochodną wcześniejszych postępków.

Reasumując, Kult to bardzo dobra powieść inspirowana oławskimi objawieniami. Co prawda Orbitowskiemu nie udaje się dokonać analizy polskiej mało miasteczkowej religijności, ale w zamian czytelnik otrzymuje opowieść o kwestiach uniwersalnych, orbitujących wokół człowieka będącego istotą zdolną do wzniosłych i szlachetnych działań, ale która też potrafi zniżyć się do najpodlejszych zachowań. Ostatnim akcentem decydującym o atrakcyjności lektury jest bardzo dobrze nakreślone tło zachodzących wypadków – zarówno PRL lat 80-tych XX wieku, kiedy kraj przechodzi przez (…) przejściowe  trudności, gospodarkę niedoboru [6] jak i pstrokate lata 90-te XX wieku wraz z rodzącym się kapitalizmem zostają odmalowane ze starannością, nie skażoną tanim sentymentalizmem czy bezmyślnym krytykanctwem. Summa summarum dzieło Orbitowskiego to bardzo udany portret naszego kraju oraz zamieszkujących go ludzi. Rzecz godna polecenia.

---

[1] 2 P 1, 20 – 21 BT

[2] Łukasz Orbitowski, Kult, Wydawnictwo Świat Książki, Warszawa 2019, s. 19

[3] Tamże, s. 452

[4] Tamże, s. 434

[5] Tamże, s. 110

[6] Tamże, s. 113