Ana María Matute "Bezludny raj" - Wszystkie dzieci odchodzą

Bezludny raj

Ana María Matute

Tytuł oryginału: Paraíso inhabitado

Tłumaczenie: Wojciech Charchalis

Wydawnictwo: W.A.B.

Liczba stron: 376

 

 

 

 

Miłość rodzicielska może być niczym kołdra, otulająca i chroniąca nas od chłodu, jaki niesie ze sobą otaczająca nas rzeczywistość. Ciepłe uczucia mogą przez długi okres czasu utrzymywać nas w błogiej nieświadomości na temat tego, jak złośliwa i nieprzewidywalna może być fortuna. Atencja i troska bliskich nam osób wiążą się również z poczuciem bezpieczeństwa oraz podświadomym przekonaniem, że posiadamy oparcie, które dodaje otuchy w chwilach zwątpienia. Jak jednak radzą sobie dzieci, które nie doświadczają tego typu emocji? Interesującą lekturą, w której ukazano losy latorośli skazanej na obojętność i nieczułość jest powieść Bezludny raj autorstwa hiszpańskiej pisarki Any Maríi Matute (1925 – 2014).

Pierwszoosobową narratorką a zarazem główną bohaterką utworu jest Adriana, najmłodsza z czwórki rodzeństwa, urodzona, gdy (…) rodzice już się nie kochali [1]. Dziewczynka od najmłodszych lat może liczyć głównie własne towarzystwo – ignorowana przez braci bliźniaków, nielubiana przez starszą siostrę, oschle traktowana przez matkę, z którą kontakty sprowadzają się do wysłuchiwania utyskiwań i narzekań na temat własnej osoby, niemal zapomniana przez ojca, będącego właściwie postacią anonimową, obcą, nieznaną, z którą zadzierzgnięto jedynie cieniutką więź, Adriana jest niczym rozbitek na bezludnej wyspie. Istotami najbliższymi sercu Adriany są niania María oraz kucharka Isabel, chociaż emocje jakimi służące darzą dziewczynkę naznaczone są przede wszystkim litością. Jedynie dwie osoby mogą uchodzić za bliźniaczą duszę Adriany. Ciotka Eduarda, siostra matki, to kobieta nowoczesna i nie akceptująca sztywnego gorsetu reguł i konwenansów – nieszablonowość oraz brak uprzedzeń sprawiają, że potrafi nawiązać nić porozumienia z siostrzenicą i wywołać na jej twarzy szczery uśmiech. Z kolei Gawryła, młody chłopiec z sąsiedztwa to rosyjski uchodźca, który wraz z matką, tancerką baletową, musiał opuścić ojczyznę pogrążoną w ogniu bolszewickiej rewolucji.

Do momentu zjawienia się Gawryły, protagonistka okryta jest kokonem samotności i z tego względu kreuje własny świat, w którym zanurza się niczym w (…) jakiejś mętnej cieczy, czasem niebywale ciepłej [2]. Ta wyimaginowana rzeczywistość utkana jest z fantazji i rojeń a jej symbolem jest Jednorożec, który swobodnie opuszcza ramy podziwianego obrazu. Funkcjonowaniu wyobraźni Adriany pomaga też pora, w jakiej dziewczynka przejawia największą aktywność – bohaterka uwielbia nocne spacery po domu, który osnuty mgiełką ciszy, ukazuje swoje nieznane oblicze. Fascynacja eskapadami po uśpionym domostwie wiąże się z nadzieją na to, że uda się podejrzeć tajemny żywot prowadzony przez materialne przedmioty, jak opisano to w baśniach.

To zagrzebanie się w wytworach własnego umysłu jest nie tylko reakcją na samotność, ale również formą samoobrony. W ten sposób dziewczynka może zapomnieć o nienajlepszych relacjach z członkami rodziny, ale także uciec przed opresyjnymi, szkolnymi realiami. Nieustanne porównania do starszej siostry będącej (…) przykładną uczennicą, nieskazitelną, pobożną, pilną i miłą [3]; trudności w nawiązywaniu kontaktów z rówieśnicami; niezdyscyplinowanie i brak wyczucia; nieudane próby, by pozostać niezauważoną; nieumiejętność funkcjonowania w grupie czy wreszcie samodzielność w myśleniu połączona z baczną analizą przytaczanych przez nauczycieli prawd oraz dogmatów (prowadząca do zadawania niewygodnych pytań, odbieranych jako przejawy ataku na belferski autorytet) – wszystko to powoduje, że Adriana postrzegana jest jako milczący odludek, istota butna i wyniosła, jednym słowem zła, i, a jakże by inaczej, zupełnie gorsza od starszej siostry.

Protagonistka, oprócz niesforność i niezdarnego poruszania się pośród zakazów i nakazów, przejawia inklinacje, które czynią z niej bystrą obserwatorkę. Milkliwość, ciekawość i empatia to cechy predysponujące Adri do tego, by bacznie przyglądać się i otoczeniu i poddawać je ciągłej analizie. Otoczeniu, które w miarę lektury zmienia z racji faktu, że bohaterka stopniowo z małej dziewczynki (Karzełka) przedzierzga się w dorastającą nastolatkę. Pod tym względem Bezludny raj to zapis nieuchronnego zatracania niewinności oraz swoistej naiwności. To bolesne uświadamianie sobie faktu, że zgodnie ze słowami Gawryły: Wszystkie dzieci odchodzą [4] – każde, bez wyjątku, zmuszone zostanie do tego, by wkroczyć do (…) okrutnego świata, świata podpalaczy, ludzi atakujących niewinnych, niesprawiedliwego, mściwego (…) [5], który okazuje się (…) wielką i okrutną przestrzenią pełną niebezpieczeństw [6]. Tak surowe mniemanie o świecie ludzi dorosłych (zwanych Olbrzymami) to rezultat poczynionych spostrzeżeń – dwulicowość i obłuda, półsłówka i półprawdy, hipokryzja i fałszywe uśmiechy, dziwaczne rytuały i całe zastępy tematów tabu, ustawiczna potrzeba kontrolowania upływającego czasu, wszystko to skutkuje niechęcią wobec tego, co nieuniknione.

Bezludny raj przesycony jest przygnębieniem, smutkiem oraz poczuciem straty. Z kart powieści sączy się tęsknota za tym, co bezpowrotnie utracone. Jednocześnie dzieło naznaczone jest mrokiem wynikającym z faktu, że Adri stara się egzystować w cieniu – zaszycie się w miejscach, do których nie dociera blask słonecznego światła to rodzaj kryjówki, a jednocześnie wyraz braku zgody na konieczność przebywania wśród ludzi nieprzerwanie udających i odgrywających nie swoje role. Ciemność, którą naznaczona jest powieść Any María Matute, sączy się również z tła, na jakim rozgrywają się wydarzenia – palenie kościołów, prześladowania katolików, społeczne niepokoje to zapowiedzi niechybnie zbliżającej się hiszpańskiej wojny domowej. Wszystkie te elementy sprawiają, że Bezludny raj jest książką o mocno melancholijnym sznycie. Utwór posiada specyficzny urok, którego jednak nie udało mi się w pełni odkryć – posępność jest zbyt monotematyczna, a balansowanie na granicy jawy i wytworów wyobraźni w dłuższej perspektywie okazuje się odrobinę nużące. Mimo to Bezludny raj pozostaje solidną lekturą, w której z nostalgią odmalowano na zawsze minione dzieciństwo.

---

[1] Ana María Matute, Bezludny raj, przeł. Wojciech Charchalis, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2011, s. 5

[2] Tamże, s. 7

[3] Tamże, s. 17

[4] Tamże, s. 285

[5] Tamże, s. 316

[6] Tamże, s. 236