Margaret Atwood "Penelopiada" - Odbrązowiając, odspiżowując

Penelopiada

Margaret Atwood

Tytuł oryginału: The Penelopiad. The myth of Penelope and Odysseus

Tłumaczenie: Magdalena Konikowska

Wydawnictwo: Znak

Liczba stron: 163

 

 

 

 

Mity, opowieści tak stare jak ludzkość, to plątanina fantazji, fikcji przemieszanych ze szczyptą autentycznych wydarzeniami w trudnych do ustalenia stosunkach. Sprawa poszukiwań ziaren prawdy w tego typu płodach to rzecz niezwykle karkołomna, jako, że u ich zarania, przekazywano je na ogół drogą ustną. W rezultacie pierwotna wersja zasłyszanej historii tonęła pod kolejnymi warstwami uzupełnień, dodatków, wtrąceń, podkoloryzowań, słowem, wszelkich działań prowadzących do uatrakcyjnienia i dostosowania mitu do ówczesnych warunków. Także i dziś mity poddaje się reinterpretacjom – przedstawia się je na nowo, akcentując wybrane fragmenty, które pozwalają uświadomić nam, w jak niewielkim stopniu, na przestrzeni wieków, zmieniła się ludzka natura. Wedle tej  właśnie idei zrodziła się kolekcja Canongate Myth Series, w ramach której wydano m.in. Annę In w grobowcach świata pióra Olgi Tokarczuk. Skutecznie zachęcony przez polską artystkę postanowiłem kontynuować znajomość z serią, i tak właśnie sięgnąłem po Penelopiadę autorstwa Margaret Atwood, której literacki kunszt poznałem dzięki takim tytułom jak Wynurzenie, Moralny nieład, Kobieta do zjedzenia oraz Okaleczenie ciała.

Penelopiada, zgodnie z tym, co sugeruje tytuł, to próba zmierzenia się z wizerunkiem mitycznej Penelopy, żony Odyseusza. Kobieta ta, córka Ikariosa, króla Sparty i Periboi, najady (nimfy wód lądowych), matka Telemacha, kuzynka uroczej Heleny trojańskiej, w powszechnej świadomości uchodzi za wzór wiernej żony, słynąc przy tym z lojalności oraz inteligencji. Postać to posągowa, pełna cnót, prawości i przyzwoitości, co czyni ją idealną kandydatką na bohaterkę powieści Margaret Atwood, która w swoich dziełach udowadnia, że ludzie o czarno-białych osobowościach nie istnieją, że każdy z nas posiada swoją skrytą naturę, że wszyscy zmuszeni jesteśmy grać w wielkim teatrze życia, co sprawia, że co rusz przywdziewamy strojne maski i przyjmujemy pozy, których sztuczność udaje nam się zawoalować z mniejszą lub większą wprawą.

Biografii Penelopy wysłuchujemy głównie z ust samej zainteresowanej – echa jej opowieści docierają do nas zza drugiej strony Styksu. Dzieje i losy małżonki Wielkiego Wędrowca są dzięki temu uzupełniane o szczegóły i detale, dla których zabrakło miejsca w dziele Homera (ich przyziemność, a niekiedy wręcz trywialność nie mogły przecież skalać eposu o Sławnym Herosie). Dzięki nim dowiadujemy się jak wyglądało dzieciństwo oraz dorastanie Penelopy, których zwieńczeniem było wydanie za mąż za władcę Itaki. Szczególnie ciekawe jest zwrócenie uwagi na trudne doświadczenia, które stały się udziałem Penelopy – niestabilna emocjonalnie matka, łatwo ulegająca kaprysom i mało dbająca o swoją córkę oraz przewrażliwiony na punkcie własnego bezpieczeństwa ojciec, gotów zgładzić każdego, kto, nawet według mglistej i bełkotliwej przepowiedni, może zagrażać jego bytowi, niezbyt starali się o to, by młodość ich pociechy upływała pod znakiem beztroski i niefrasobliwych igraszek.

Bezpośrednia relacja Penelopy pozwala też poznać uczucia, jakie odczuwała cierpliwa niewiasta, kiedy niespokojnie wyczekiwała wieści spod Troi, gdy u żeglarzy zawijających do portu w Itace dopytywała się o swojego małżonka, kiedy samotnie zarządzała dobrami Odysa, wreszcie kiedy musiała radzić sobie z ponad setką zalotników, starających się posiąść jej serce (i majątek). Atwood na kartach swojej powieści dokonuje stopniowej dekonstrukcji patetycznego mitu, przedzierzgając go w historię o opuszczonej kobiecie, która z uporem pokonuje przeciwności fortuny, odkrywając przy tym jak złożona, wypełniona przypadkiem i niesprawiedliwością jest człowiecza egzystencja. Inteligencja Penelopy szybko pozwala jej uświadomić sobie podmiotową rolę kobiety, ogromny wpływ cielesności na działania mężczyzn czy bezmiar chciwości, która potrafi skłonić ludzi do największych wyrzeczeń oraz poświęceń.

Wiedza, jaką zdobywa Penelopa nie przynosi jednak szczęścia. Wręcz przeciwnie – życiowa mądrość oraz strzępy, niekompletne kawałki informacji zdobyte już po śmierci są tylko bolesnym brzemieniem, które niełatwo jest dźwigać („Teraz, kiedy nie żyję, wiem wszystko”. Tego pragnęłam, lecz tak jak wiele moich pragnień, również to się nie spełniło. Znam zaledwie kilka pomniejszych faktów, o których nie miałam pojęcia. Rzecz jasna, zaspokojenie ciekawości niewarte jest takiej ceny [1]). Rozczarowujący okazują się zarówno ludzie, herosi, a przede wszystkim czczone bóstwa – motywacje którymi nimi kierują są na ogół płytkie, miałkie, wręcz dziecinne (Wyobrażam sobie bogów na Olimpie, jak się pławią w nektarze, ambrozji, w woni palonych kości i tłuszczu, złośliwi niczym gromada dziesięciolatków z chorym kotem do zabawy i mnóstwem wolnego czasu [2]), a przy tym są to osobnicy, którzy nierzadko nie grzeszą lotnością umysłu (Bogowie również przepadali za mięsem, lecz dostawały im się same kości i tłuszcz, dzięki prostej sztuczce Prometeusza. Tylko kretyn dałby się nabrać na gorszą część wołu podrobioną na lepszą, a Zeus się nabrał [3]), folgują swoim przyjemnościom, nie bacząc na konsekwencje swoich działań.

Popis erudycji i bogactwa wyobraźni Margaret Atwood możemy podziwiać we fragmentach, w których zaprezentowano proces narodzin legendy, wyrastającej na żyznej glebie pragnienia usłyszenia tego, co niezwykłe, bajkowe, cudowne. Niedopowiedzenie, ubarwienie, niewinne wtrącenie – któż z nas nie jest gotów zapłacić tej drobnej ceny, by móc raczyć się relacjami z zapierających dech w piersiach przygód? Odyseusz walczył z olbrzymem, jednookim cyklopem, twierdzili jedni; nie to był jednooki oberżysta, utrzymywali inni, a bójka wynikła z powodu niezapłaconego rachunku. Część załogi pożarli kanibale; nie, wybuchła zwyczajna burda, z kąsaniem po uszach, rozkrwawianiem nosów i wypruwaniem flaków. Odyseusz gościł u boginki, pani czarodziejskiej wyspy, powiadali jedni: zamieniła marynarzy w świnie – nic trudnego, moim zdaniem – ale przywróciła im ludzką postać, zakochała się bowiem w kapitanie, karmiła go nieziemskimi smakołykami, dziełem własnych nieśmiertelnych rąk, i co noc ci dwoje oddawali się szalonej miłości. Nie, donosili inni to był po prostu luksusowy zamtuz, a Odyseusz sępił na burdelmamie [4].

Demitologizacja nie ogranicza się wyłącznie do awanturniczej działalności Odysa – sporo miejsca poświęcono także dekonstrukcji utrwalonych portretów poszczególnych protagonistów. Oczywiście pierwszą ofiarą pogłębionej analizy pada sama Penelopa, o której wyraźnie zarysowuje się kompleks niższości odczuwany wobec Heleny. Zazdrość wobec pięknej kuzynki, za sprawą której padały imperia i stale rosły hałdy trupów przejawia się w złośliwych i cynicznych komentarzach (Helena nachyliła się do mnie, z figlarną miną, jak gdyby flirtowała. Przypuszczam, że miała zwyczaj flirtować z własnym psem, z lustrem, z grzebieniem, z nogą łóżka. Nie mogła przecież wypaść z wprawy [5]). Obrywa się również Odysowi, który jawi się jako kłamca, mistyfikator, kuglarz – cechują  go chytrość, przebiegłość, perfidia oraz wprawa w okpiwaniu bliźnich i chociaż jest niezrównany w rozwiązywaniu problemów, to jednak nieustannie stwarza kolejne, często jeszcze bardziej zagmatwane.

Penelopiada to także obnażenie ludzkich przywar, krytyka naszej mentalności, którą wyróżniają podwójne standardy moralne, fałsz oraz obłuda. Oczekiwanie przez Odysa wierności od Penelopy, przy jednoczesnym zasypianiu w ramionach innych kobiet; traktowanie służby niczym rzeźne zwierzęta (kupione, nabyte, schwytane, porwane), które muszą płacić najwyższą cenę za nie do końca przemyślane intrygi Penelopy, to tylko niektóre z licznych przykładów.

Reasumując, Penelopiada to bardzo dobra lektura, która jest następną próbą ukazania mitu o Odysie w nowym świetle. Dzieło Atwood nie jest może tak rozbudowane i misternie skonstruowane jak Pokój na Itace, pióra Sándora Máraiego, ale kładzie akcenty na elementy, które pominął w swojej prozie Węgier – Kanadyjska pisarka sporo miejsca poświęca wątkowi związanemu z 12 służkami, które zamordowali Odys i Telemach w ramach kary za spoufalanie się z zalotnikami Penelopy. Atwood rozwija to zagadnienie, dając dojść do głosu poszkodowanym (pełnią one w utworze rolę antycznego chóru), usiłując dociec, co mogło być rzeczywistą przyczyną wyroku, wykonanego na dziewczętach.

---

[1] Margaret Atwood, Penelopiada, przeł. Magdalena Konikowska, Wydawnictwo Znak, Kraków 2005, s. 13

[2] Tamże, s. 115

[3] Tamże, s. 45

[4] Tamże, s. 77

[5] Tamże, s. 40