Géza Ottlik "Szkoła na granicy" - W trybach karności

Szkoła na granicy

Géza Ottlik

Tytuł oryginału: Iskola a határon

Tłumaczenie: Tadeusz Olszański

Wydawnictwo: W.A.B.

Seria: Nowy Kanon

Liczba stron: 480

 

 

 

 

Pajęczyna powiązań spajająca pojedynczą ludzką istotę ze społecznością, w której przyszło jej egzystować jest równie subtelna, co potężna. Człowieczy żywot to ciąg nieustannych relacji, które w mniejszym bądź większym stopniu zostają zadzierzgnięte z otoczeniem. Te interakcje nie zawsze są dobrowolne, nierzadko są one wynikową konieczności i przymusu. W końcu środowiska, w które trafiamy nie muszą być przyjazne, ba, wrogość czy przemoc to rzeczy towarzyszące niejednemu osobnikowi. Cóż jednak czynić, kiedy już znajdziemy się w sidłach nieżyczliwego i nieprzychylnego towarzystwa? Do wyboru pozostają bierność i poddanie się przygniatającej woli większości, co jednak może wiązać się z upokorzeniem. Inną ewentualnością jest walka – opór, brak akceptacji narzucanych reguł, próba przeciwstawienia się utartym schematom. Opcja druga pozwala na zachowanie niezależności, chociaż jest zdecydowanie trudniejsza – boleśnie przekonują się o tym bohaterowie książki Szkoła na granicy, autorstwa węgierskiego prozaika Gézy Ottlika.

Najważniejsza część akcji powieści rozgrywa się w latach 20-tych XX wieku w węgierskiej szkole kadetów, położonej tuż przy granicy z Austrią. Do instytucji, z woli własnej bądź rodziców, kierowani są 10-letni kandydaci. Nowicjusze rzucani są w tryby wojskowych realiów, których znamiennymi cechami są rygor oraz posłuszeństwo, egzekwowane za pomocą żelaznej dyscypliny, brutalności, ordynarności i nieustannych pokrzykiwań. Hierarchiczna struktura, subordynacja oraz bezwzględność nie pozostawiają zbyt wiele miejsca na bunt. Ale trójka młodych elewów – Benedek Bebe Both, Dani Szaravy i Gábor Medve – na swój sposób przeciwstawia się przytłaczającym wpływom placówki.

Szkoła na granicy to klasyczny Bildungsroman, czyli powieść i dojrzewaniu, przy czym pozycja węgierskiego pisarza jest o tyle interesująca, że dorastanie jak i kształtowanie się umysłu oraz moralności protagonistów następuje w warunkach niezwykłych, niecodziennych, wręcz ekstremalnych, które doskonale podsumowuje Medve, konstatując, że: Świat akceptuje tylko hałaśliwą i brutalną grę. Opiera swój sąd na pozorach. Na tym wszystkim, co ma jednoznacznie określony charakter. Trzeba głośno krzyczeć, inaczej nie zwrócą na ciebie uwagi. Z dwóch słów potrafią zrozumieć więcej niż z dwudziestu, ale sto razy trzeba je powtórzyć. Jeszcze lepszy jest jeden silny kopniak. Innym razem to samo można osiągnąć krótkim żartem. We wszystkim należy przesadzać, zgrywać się, udawać: kaleczyć prawdę, to znaczy rzeczywistość, i deformować zdrową duszę człowieka [1]. Szkoła kadetów jest miejscem, gdzie kluczową funkcję spełniają automatyzm, ślepe oddanie się pod jurysdykcję władzy zwierzchniej czy bezrefleksyjne wypełnianie rozkazów wydawanych przez przełożonych bądź starszych kolegów – tępione są wszelkie przejawy indywidualizmu, samodzielności, niezależnego myślenia, wszystkiego, co w jakikolwiek sposób mogłoby kontestować wolę dowództwa. Z tego względu dziecięce natury, które cechują się ciekawością i otwartością, są stanowczo i nieubłagalnie, a przy tym metodycznie tłamszone (Już dawno zrozumiałem, że tu nie można swobodnie się poruszać, śmiać, płakać, okazywać radości lub smutku. Żyliśmy w niesprzyjającej atmosferze, w innej temperaturze uczuć. Przez długi okres wydawało mi się, że żyć można tylko w klimacie serdeczności, a tu byliśmy jak sparaliżowani, pogrążeni w letargu, okiełznani [2]). Dzieci stopniowo przedzierzgające się w młodzież wciskane są w ciasne ramy oczekiwań, które prowadzą do taśmowej produkcji osobników odznaczających się doskonałą jednorodnością oraz utylitarnością, o okrutnych i bezlitosnych usposobieniach, gardzących jakimikolwiek przejawami obcości czy niedopasowania.

Kolejnym aspektem decydującym o atrakcyjności prozy Gézy Ottlika jest styl, w jakim została utrzymana. Dzieło to swoisty konglomerat wyróżniający się heterogonicznością oraz niejednorodnością – na książkę składają się retrospekcja snuta przez Bebe, dorosłego i dojrzałego człowieka, będąca komentarzem do obszernych fragmentów dziennika pisanego przez Medve w momencie pobytu w szkole kadetów. Konsekwencją jest zaburzona chronologia, liczne wtrącenia i dygresje, swobodne przeplatanie się zdarzeń z różnych okresów, ale jednocześnie zabieg ten umożliwia zderzenie perspektyw dziecięcej oraz dorosłej, dzięki czemu spojrzenie na przytaczane i komentowane wydarzenia jest bardzo wielowymiarowe. Przy okazji Ottlikowi znakomicie udało się uchwycić jak skomplikowaną maszynerią jest ludzki umysł, w jak różny sposób odtwarzane jest to, co było i minęło bezpowrotnie, jak subiektywna i wybiórcza potrafi być ludzka pamięć (zaraz na początku utworu Bebe szczerze przyznaje: Na dobrą sprawę każde wypowiedziane przeze mnie słowo będzie niedokładne i fałszywe [3]). Mówiąc o przeszłości, należy podkreślić, że Węgier, podobnie jak wielu innych, wybitnych literatów, także sygnalizuje trudną do zgłębienia naturę czasu: Dziś już łatwo mi jest mówić. Siedzę w wygodnej loży, żongluję dniami, miesiącami, latami, ba, nawet dziesiątkami lat. Traktuję miniony czas niczym podbite imperium, przemierzam je wzdłuż i wszerz, a przecież kiedy ten czas przemijał wraz z nami, trudno było to znieść, tak trudno, iż licznie poszczególnych dni (…) wydawało się udręką [4].

Szkoła na granicy to również książka, której tematem jest człowiecza komunikacja. Pisarz uświadamia nam na jak niewielu płaszczyznach kontaktują się ze sobą ludzie, jak trudno jest o wzajemne zrozumienie. Wyrazem tej niemożności nawiązania realnej więzi jest choćby maniera Bebe, który w trakcie  przytaczania historii bez przerwy usiłuje doprecyzować swoje myśli, dopowiedzieć kontekst danej sytuacji, szczegółowo wyjaśnić wszelkie możliwe znaczenia. Efektem są pełne niuansów i komunikacyjnych warstw słowne budowle, przyjmujące bardzo płynne i niepewne kształty – usiłowania Bebe odnoszą skutek odwrotny od zamierzonego: zamiast rozjaśniać, jedynie zaciemniają obraz, uzmysławiając przy tym, że do pełnego porozumienia potrzebna jest wspólnota doświadczeń, egzystowanie w tej samej bańce czasowej, itd.

Na osobny akapit zasługuje polskie wydanie (a właściwie: wznowienie) powieści na łamach oficyny W.A.B. w ramach serii Nowy Kanon. Pozycja opatrzona została znakomitym posłowiem innego węgierskiego literata, Pétera Esterházy’ego, autora m.in. Niesztuki. Rozważania Esterházy’ego umożliwiają rozpatrywanie dzieła Ottlika jako opisu konfrontacji jednostki z opresyjnym systemem. Dzięki naświetleniu kontekstu historycznego polski czytelnik przekonuje się, że Szkołę na granicy można odczytywać przez pryzmat wydarzeń, jakie w latach 40-tych oraz 50-tych miały miejsce na Węgrzech, których kulminacyjnym punktem było powstanie węgierskie (1956). Dzięki temu płód Ottlika okazuje się pięknym manifestem wolności i niezależności, impulsem do tego, by nie akceptować biernie tego, co złe, niehumanitarne, nieludzkie: Do świata nie należy się dostosowywać, tylko go kształtować! Nie przemeblowywać tego, co w nim już jest, ale ciągle dodawać nowe wartości i wzbogacać je! [5]

Reasumując, Szkoła na granicy to bardzo solidny kawał prozy, z którą obcuje się z ogromną przyjemnością. Gézy Ottlik na oczach czytelnika zarówno buduje jak i wskrzesza (Węgier także był elewem w szkole wojskowej) specyficzny mikroświat, który rządzi się swoimi prawami. To niezwykle plastyczne odwzorowanie reguł i zasad, ważnych osobistości, chwil tryumfu, często zaznawanej goryczy porażek wyznaczających granice szkolnej egzystencji stanowią o niewątpliwej sile dzieła.

---

[1] Géza Ottlik, Szkoła na granicy, przeł. Tadeusz Olszański, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2014, s. 310

[2] Tamże, s. 363

[3] Tamże, s. 21

[4] Tamże, s. 163

[5] Tamże, s. 474