Alberto Moravia "Konformista" - Tragiczna żądza normalności

Konformista

Alberto Moravia

Tytuł oryginału:  Il conformista

Tłumaczenie: Zofia Ernstowa

Wydawnictwo: W.A.B.

Seria: Nowy Kanon

Liczba stron: 384

 

 

 

Konformizm, w najprostszym ujęciu, to postawa zgodna z obowiązującymi normami, wartościami czy przekonaniami – przyjęcie takiej bezkonfliktowej i harmonijnej postawy może wiązać się ze zmianą własnego zachowania czy dotychczasowych osądów, by dostosować się do woli ogółu. Pojęciem, które często utożsamiane jest z konformizmem jest oportunizm, czyli kierowanie się tymi zasadami i odwoływanie się do tych kanonów, które w danej chwili są dla nas użyteczne, korzystne. Niekiedy jest to wręcz rezygnacja z jakiegokolwiek kodeksu, w celu osiągnięcia doraźnych korzyści. Granica pomiędzy konformizmem, a oportunizmem bywa mglista i trudna do uchwycenia, a dobrym tego przykładem jest powieść, nomen omen, Konformista, autorstwa włoskiego literata Alberto Moravii. 

Głównym bohaterem utworu jest Marcello Clerici, którego czytelnik poznaje na różnych etapach życiowej egzystencji. Dzięki temu, że czas akcji obejmuje także dzieciństwo protagonisty, dowiadujemy się, że Marcello od najmłodszych lat dręczony jest obsesją dotyczącą swojej rzekomej anormalności. Sadystyczne skłonności objawiające się męczeniem zwierząt, fantazjowanie, w przypływie złości, na temat zabójstwa najlepszego (i w gruncie rzeczy jedynego) przyjaciela, eteryczna, odrobinę dziewczęca uroda, która sprawia, że chłopiec staje się obiektem niewybrednych żartów i kpin ze strony kolegów, samotność oraz brak bliższego kontaktu z rodzicami, wszystko to w mniejszym bądź większym stopniu prowadzi Marcella do postrzegania samego siebie w kategoriach elementu obcego, niedopasowanego, który wyraźnie odstaje od społecznej tkanki.  Efektem tego jest lęk przed odrzuceniem, przed ostracyzmem, przed napiętnowaniem, który skutkuje niezdrową potrzebą akceptacji za wszelką cenę: Było to pragnienie, żeby stać się normalną istotą, żądza poddania się utartym regułom obowiązującym wszystkich, chęć nieodróżniania się od innych, jeśli różnica jest jednoznaczna z winą [1].

Żyjąc z przeświadczeniem, że (…) to, co robili wszyscy, było normalne, czyli dobre [2], Marcello nakłada kolejne maski, wtłacza się w wyświechtane schematy, podporządkowuje się powszechnym wyobrażeniem oraz stereotypom, byle tylko stać się nieodróżnialną częścią wielkiego, bezosobowego, anonimowego tłumu, odznaczającego się doskonałą jednorodnością. Byt oparty zostaje na fałszu, samookłamywaniu się oraz automanipulacji, które stanowią fundamenty żelaznej samodyscypliny, nieodzownej do utrzymania w ryzach swojej prawdziwej natury.

Wynikiem fobii Marcella jest zamiłowanie do tego, co (…) ściśle określone z góry, bezstronne, nieuwzględniające indywidualnych upodobań, ograniczone i podbudowane przepisami niepodlegającymi dyskusji i mającymi jeden wspólny cel [3]. To uwielbienie jasnych i klarownych standardów, dogmatów oraz prawideł chronologicznie zbiega się z okresem, kiedy to Włochy znajdują się pod rządami faszystów. Rezultatem prywatnej filozofii czy raczej postawy życiowej protagonisty jest naturalne zbliżenie się do włoskiego systemu totalitarnego – Czym bowiem mogła być prawda, jeśli nie tym, co jest oczywiste dla wszystkich, w co wszyscy wierzą i co wszyscy uważają za bezsporne? [4] A skoro w owych czasach wolą większości (przynajmniej oficjalnie) było to, by naród kierowany był przez duce, to takiego samego zdania jest Marcello, który w dodatku gorliwie stara się wykazać oddaniem dla władzy. To poświęcenie dla sprawy, służba na ołtarzu ojczyzny – wszystko, co robi Marcello, by we własnych oczach przekonać się, że nie odbiega od uczciwych obywateli reżimu – zostaje przez Alberto Moravię literacko przyozdobione i ujęte w kontekście klasycznego archetypu zdrady.

Włoski artysta w swojej literackiej konstrukcji chętnie wykorzystuje popularne motywy, które zdają się jeszcze mocniej podkreślać usiłowania Marcello, by stać się pospolitym człowiekiem. Liczne odwołania biblijne (tragiczna postać Judasza, przewinienie Kaina, wątek wypędzenia z Raju), numerologia oraz zamiłowania do symetrii, przeplatają się z takimi oklepanymi wątkami jak miłosny trójkąt, żądza zemsty czy nieszczęśliwe lokowanie swoich uczuć. Ciekawym zabiegiem jest swoista trawestacja (parafraza) wydarzeń z przeszłości Marcella, które atakują bohatera w jego dorosłym życiu w skromnie zmienionej formie – to odtwarzanie tego, co było i minęło (na pozór bezpowrotnie), dobitnie uświadamia protagoniście oraz czytelnikowi, że nie można definitywnie odciąć się od przeszłości, która przecież kształtuje naszą osobowość, pozostawiając w niej niezmazywalne ślady i piętna. Równie intrygujące jest obciążanie ludzi oraz ich czynów natrętnym dualizmem – sprzeczność, a więc mieszanie tego, co szlachetne z tym, co bezwzględne czy okrutne, naiwności ze zdrowym rozsądkiem, namiętności z nienawiścią, pierwiastków kobiecych z męskimi, doskonale podkreśla złożoność i niejednoznaczność tego, co nas otacza.

Powieść Moravii nawiązuje także do antycznego fatum. Marcello łudzi się, że w pełni kontroluje swój byt, wpływając na niego poprzez dokonywane wybory i podejmowane decyzje, dążąc do tego, by życie było ciągiem logicznych zdarzeń. Tymczasem akcja powieści doskonale uwidacznia alogiczność ziemskiego trwania – konsekwencje popełnianych czynów trudno są do przewidzenia, w efekcie czego łatwo o wrażenie, że człowiek porywany jest wichrami kapryśnego losu, kpiącego sobie bezwstydnie z naszego butnego antropocentryzmu. Niesiony jego podmuchami niczym pyłek boleśnie przekonuje się o własnej bezsilności. 

Konformista analizowany przez pryzmat innych dzieł Moravii jawi się jako utwór typowy dla włoskiego pisarza, który w swojej prozie bardzo wiele miejsca poświęca metafizycznemu znużeniu, bierności oraz apatii. Marcello to także typ melancholika, którego prześladuje nuda, i który od najmłodszych lat styka się z obojętnością (tytuły takich powieści jak Nuda czy Obojętni nie są rzecz jasna przypadkowe). Egzystencja prowadzona jest mechanicznie, bezrefleksyjnie – szczególny nacisk kładziony jest na sprawy doczesne oraz materialne, co wyklucza bogate życie duchowe. To prowadzi do bezładu i psychologicznego bezruchu, które paraliżują i nie pozwalają czerpać radości wynikającej z dnia codziennego, z chwili bieżącej.

Ostatnią kwestią godną uwagi jest tło, na jakim rozpostarto fabułę. Alberto Moravia jedynie fragmentarycznie, ale całkiem interesująco, ukazuje oblicza włoskiego faszyzmu, którego ideom podporządkowuje się Marcello, ufny, że nowe oblicze państwa będzie równoznaczne z nowym, normalnym życiem, jakie przypadnie mu w udziale. Bardzo subtelnie, z użyciem raptem kilku kresek, włoski literat przedstawia jedną z wielu historii, które mogły doprowadzić do tego, że dany osobnik zaczyna służyć totalitarnemu ustrojowi, nie dopatrując się przy tym ze swojej strony żadnej moralnej przewiny. Ba, umiejscawiając wydarzenia niejako w samej pieczarze lwa, Moravia doskonale podkreśla jak łatwo, w zasadzie bezrefleksyjnie, jest stać się współtwórcą kraju totalitarnego – wystarczy bierna postawa, nieme przyzwolenie czy brak zdecydowanego sprzeciwu oraz głębokie przeświadczenie, że wszystko, co ma miejsce, zachodzi w imię wyższej konieczności, wyższych racji, etc.

Reasumując, Konformista to ciekawa proza psychologiczna. Autor serwuje misternie skonstruowany portret wewnętrzny swojego bohatera, prezentując jego rozterki, wątpliwości – Włoch uzmysławia nam również, że nasza obecna osobowość to wynikowa zarówno otrzymanej puli genowej, środowiska, w jakim się wychowaliśmy oraz incydentów, mniej lub bardziej ważnych, które odcisnęły piętno na naszej psychice. W rezultacie człowiek jest istotą skomplikowaną, w której duszy skrywa się wiele mroku oraz tajemnic.

---

[1] Alberto Moravia, Konformista, przeł. Zofia Ernstowa, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2014, s. 56

[2] Tamże, s. 32

[3] Tamże, s. 58

[4] Tamże, s. 108