Saul Bellow "Stan zawieszenia", czyli walka z bezmiarem

Stan zawieszenia

Saul Bellow

Tytuł oryginału: Dangling man

Tłumaczenie: Teresa Lechowska

Wydawnictwo: PIW 

Liczba stron: 156

Od najmłodszych lat człowiek przekonuje się, że podstawą jego egzystencji jest funkcjonowanie w grupie – na co dzień otaczani jesteśmy szeregiem innych ludzi, z którymi łączą nas najróżniejsze więzi. Żywot nasz cechuje się przynależnością do wszelakiej maści zbiorowości o hierarchicznej strukturze, co skutkuje m.in. tym, że sukcesywnie musimy udowadniać swoją utylitarność. Co jednak, kiedy zostaniemy wyrzuceni poza kolektyw? Ciekawą wizję człowieka wtłoczonego do towarzyskiej próżni przedstawia Saul Bellow (1915 – 2005), amerykański noblista (nagroda przyznana w uznaniu za humanistyczne zrozumienie i subtelną analizę współczesnej kultury zawarte w jego twórczości), autor powieści Stan zawieszenia.

Stan zawieszenia wydany w Polsce na łamach legendarnej serii Współczesna Proza Światowa to utwór utrzymany w formie dziennika. Pierwszoosobowym narratorem, który prowadzi notatki w okresie od grudnia 1942 roku do kwietnia 1943 jest Joseph. Pochodzący z Kanady mieszkaniec USA oczekuje na wcielenie do wojska, do którego zgłosił się na ochotnika, w odpowiedzi na apel, by pomóc pogrążonej w zawierusze wojennej ojczyźnie. Protagonista, absolwent uniwersytetu, dotychczas pracujący w biurze podróży, rezygnuje z posady, by należycie przygotować się mentalnie do służby. W założeniu wolny czas miał zostać poświęcony pasjom i zainteresowaniom, których sens i atrakcyjność łuszczą się jednak stopniowo wraz z upływającymi miesiącami bezruchu i przymusowej bezczynności. Joseph znajduje się w tytułowym stanie zawieszenia – próżnia, w jaką zostaje wepchnięty to rezultat utknięcia w biurokratycznym chaosie, za sprawą którego wstąpienie do armii nieustannie się odwleka; jednocześnie bohater nie może podjąć płatnej pracy, ani powrócić na poprzednie stanowisko, bowiem widmo niespodziewanej utraty podwładnego, który w każdej chwili może zostać wezwany na wojaczkę, skutecznie zniechęca potencjalnych pracodawców. Kilkumiesięczna zwłoka doprowadza do tego, że zgromadzone gorycz, uraz i żal zżerają zasoby dobrej woli i entuzjazmu Josepha. Swoistą terapią staje się zapisywanie własnych myśli i refleksji, co stwarza czytelnikowi znakomitą okazję, by przekonać się jak destruktywny wpływ na osobowość człowieka ma narzucona bierność i martwota.

Stagnacja, w jakiej znajduje się Joseph stanowi bazę do ponurych rozmyślań – unieruchomienie, wypadnięcie poza koleiny rutyny, odsunięcie na boczny tor (niejako także poza społeczny nawias) sprawiają, że mężczyzna z nowej, bardziej odległej perspektywy patrzy na swój dotychczasowy byt, nie mogąc powstrzymać się od podsumowań i rozliczeń. Młodość pod znakiem komunistycznej ideologii, źle skrywana niechęć do zamożnego i opływającego w dostatki starszego brata, fakt bycia na utrzymaniu żony, wspomnienia dotyczące przyjaciół oraz snutych wówczas planów, konfrontacja oczekiwań z brutalną rzeczywistością – wszystko to nawarstwia się i miesza, doprowadzając sukcesywnie do narastania frustracji, nad którą coraz trudniej panować.

Wraz z kolejnymi kartami utworu przekonujemy się, że pod maską apatii, w sercu bohatera kipi spienione morze uczuć. Najsilniejszą emocją wydaje się być podświadomy strach przed rozrastającą się w duszy obcością. Joseph w miarę upływu dni jawi się jako osobnik naznaczony – stygmatyzacja przejawia się w milczącym dawaniu do zrozumienia, że protagonista jest bezużytecznym członkiem społeczeństwa. W żaden sposób nie jest on przydatny swojemu państwu, które toczy przecież wojnę ze śmiertelnym wrogiem – Joseph nie jest na tyle godny zaufania, by zostać żołnierzem, nie jest wystarczająco zaradny, by znaleźć dobrze płatne zajęcie. Jedyne, na co może liczyć to litość i pobłażanie. Wrodzona duma, hardość charakteru i upór nie pozwalają przyjąć tych nędznych darów, ale psychika mężczyzny nie jest na tyle silna, by nie postrzegać się w kategoriach osobnika przegranego, bezwartościowego – Joseph z każdym mijającym tygodniem odkrywa jeden słaby punkt za drugim we wszystkim, co wzniósł wokół siebie. Co ciekawe można odnieść wrażenie, że to właśnie czytelnika stawia się w roli sędziego, którego rolą jest ocenić czy konstatacje Josepha są słuszne – czy rzeczywiście idee, stanowiące jak dotąd fundamenty świata niedoszłego wojaka są tak liche i zbędne?

Oczywiście na sytuację protagonisty można popatrzeć także z innego punktu widzenia. Joseph dzięki dość niespodziewanemu splotowi wypadków otrzymuje bowiem wolność – nieograniczony czas, który może spożytkować na bardzo wiele sposobów. Zostaje on niejako wyzwolony z przeklętego kręgu powtarzalności, który sprowadza się do nużącej monotonii. Tyle, że bezmiar minut, jakimi został obdarowany bohater, okazuje się zbyt wielki, zbyt przepastny – to dar przytłaczający i dlatego nie można go w pełni spożytkować.

Stan zawieszenia, jak sam ujmuje to narrator w jednym z początkowych zdań, to zapis wewnętrznych pertraktacji myślowych i stąd książka pełna jest przemyśleń i rozważań. Sporo uwagi poświęcono m.in. epoce, w jakiej egzystuje bohater, którą określa mianem epoki bezwzględności, tj. okresu, kiedy istotą człowieka jest jego siła, nie uleganie emocjom, twardość, stanowczość i surowość. Interesujące obserwacje dotyczą także ludzkiej natury. Człowiek w oczach Josepha to stworzenie niejednoznaczne i skomplikowane, która w dodatku prowadzi ciągłe zmagania z fatum i losowością, i to pomimo faktu, że na ogół te usiłowania są daremne, bowiem: To czego poszukujemy, nigdy nie bywa tym, co widzimy, a to, czego oczekujemy, nigdy nie bywa tym, co dostajemy [1]. Wg bohatera to konfrontowanie się z przeznaczeniem jest tak istotne, że wyznacza ono ramy definicji człowieczeństwa – Nie wolno dopuścić do tego, żeby owładnął nią (naszą jaźnią) traf, nie wolno dopuścić do tego, żeby owładnął nią przypadek. Nasze człowieczeństwo, nasza godność, nasza wolność od tego zależy [2]. Równie ważnym elementem jest nie uleganie temu, co paskudne, bydlęce i krótkie, a co często popycha nas do tego, by uczynić swój byt lżejszym, znośniejszym, przyjemniejszym, nawet kosztem innych. Co zabawne, już sam przykład Josepha może posłużyć do tego, by wesprzeć tezę, że człowiek to z reguły egoista, który umie spoglądać na otoczenie wyłącznie przez pryzmat własnych doświadczeń, i któremu brak wystarczających pokładów empatii, by choćby spróbować zrozumieć tok rejestracji otoczenia innych osobników. Bardzo dobrze wyraża to osąd protagonisty, według którego ostatecznym celem każdego człowieka jest docieczenie istoty własnej wegetacji – tym samym wychodzi na to, że niedoszły filozof narzekający na wszechobecną znieczulicę i obojętność, starający się żyć wedle własnej ideologii zbyt mocno zanurza się w otchłaniach własnej duszy, gubiąc z horyzontu swojego bliźniego.

Stan zawieszenia to intrygująca lektura, której walorem jest także piękny język. Saul Bellow z wprawą opisuje urok oraz brzydotę wielkiej amerykańskiej metropolii, która jest główną scenerią wydarzeń. Ulica osuszona przez wiatr (poprzedniego dnia umył ją deszcz) występowała w jednym ze swych zimowych strojów, lamowanym i podkreślonym cienkimi pasemkami śniegu, i była niemal całkowicie pusta [3] albo: Dwa pomarańczowe prostokąty okien naszego pokoju z kolorowymi storami wyglądały jak znaki firmowe ciepła i wygody wobec ulewy i ciemności, połysku drzew, lodowej zbroi ulicy to tylko niektóre z przykładów bogactwa warsztatu amerykańskiego noblisty.

Reasumując, dzieło Saula Bellowa to dobra powieść, którą czyta się z autentycznym zainteresowaniem. Na piedestale postawiony zostaje człowiek zawieszony w oczekiwaniu, człowiek, który w każdej chwili może zostać wysłany na front, by poszukiwać tam śmierci na polu chwały. Otrzymany czas wolny – kilku miesięczna zwłoka w powołaniu – jawi się jako przekleństwo, ogromny balast, którego nie sposób udźwignąć. Sama wojna (walka za półprawdy będąca powodzią śmierci, zabierającą niewinnych, zamykając im usta i ściągając w odmęt, kończąca się rumowiskiem zużytych mózgów i mięśni) rzadko kiedy pojawia się na pierwszym planie – jej ponura poświata migocze w tle, wprowadzając atmosferę napięcia i nerwowości, co pomaga lepiej zrozumieć, w jak ekstremalnym położeniu znajduje się główny bohater. Bohater, który mimo całego swojego aparatu poznawczego, ideałów i filozoficznego zacięcia, nie potrafi nie ugiąć się w obliczu niepewności i zawieszenia, w jakim przychodzi mu trwać.

---

[1] Saul Bellow, Stan zawieszenia, przeł. Teresa Lechowska, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1984, s. 19

[2] Tamże, s. 137

[3] Tamże, s. 17