Piotr Wojciechowski "Próba listopada", czyli o demiurgach tworzących demiurgów

Próba listopada

Piotr Wojciechowski

Wydawnictwo: W.A.B.

Seria: Archipelagi

Liczba stron: 211

 

 

 

 

 

Literatura to potężne narzędzie, bowiem przyobleka ono w materię słowo, które zostaje zapisane na książkowych kartach. Dźwięki zaklęte w wyrazy i zdania, nawet jeśli opisują jedynie fikcję, potrafią oddziaływać (i to w niemałym stopniu) na realny świat, wzbudzając żywy oddźwięk, rezonans, reakcję. Literatura to zapis myśli, owoc refleksji, suma spostrzeżeń wychwyconych na podstawie obserwacji otoczenia, które w umyśle pisarza ulegają zjawisku transmutacji – efektem szlachetnej przemiany jest dzieło, które wywołuje reakcje czytelników. Chętnych, którzy próbują okiełznać moc pióra nie brakuje – wydaje się, że każdy ma coś istotnego do przekazania, ale tylko niewielu potrafi transponować te treści i zamieniać je na literacki płód. Co ciekawe, pośród śmiałków, którym udało się poznać siłę pisarstwa nie brakuje autorów, których przedmiotem rozważań staje się sama literacka fikcja.  Książki o książkach to na ogół ciekawe pozycje – w ten trend wkomponowuje się Próba listopada Piotr Wojciechowskiego (ur. 1938 r.), polskiego geologa, taternika, reżysera, krytyka filmowego i prozaika.

Próba listopada to powieść, którą należy rozpatrywać w kategoriach pisarskiego eksperymentu. Piotr Wojciechowski na warsztat bierze bowiem literacką bryłę i na oczach czytelnika bawi się nią, formuje w dowolne kształty, rozczłonkowuje i łączy w zmiennych konfiguracjach, prezentując nam w pełnej krasie jej plastyczność, giętkość i elastyczność. Utwór to bogaty konglomerat zarysów, szkiców, namiastek, które wzajemnie się przenikają, zachodzą na siebie, swobodnie się mieszając, tworząc trudny do rozdzielenia galimatias. W gąszczu najróżniejszych wątków, bohaterów oraz wydarzeń ukryte są prawdziwe skarby – refleksje i przemyślenia, które dotykają szerokiego spektrum zagadnień.

Kluczową postacią Próby listopada jest Olaf Łaza, uznany reżyser i profesor, pracujący na prywatnej uczelni WICAD (Warsaw International College of Art and Design), który sam określa się jako wykładowca mitologii eksperymentalnej (…) rozpędzona w cyklotronie sztuki cząsteczka konsumpcyjnego społeczeństwa [1]. Fabuła książki Wojciechowskiego oparta jest na oryginalnym koncepcie – profesor Łaza w ramach zajęć z kreatywnego pisania scenariuszy zleca swoim studentom dokończenie wymyślonych przez niego historii; kilka zdań nakreślających daną sytuację staje się zaczynem opowieści, w których zawierają się ludzkie losy z całą ich głębią – dramatami, przemilczeniami, momentami radości, zauroczeniami, miłością oraz bólem, cierpieniem i śmiercią. Dzięki temu zabiegowi protagonista staje się demiurgiem tworzących demiurgów, wypromieniowujących fraktale twórczych wzorów, powielające się w zaplanowanym, precyzyjnym jak zegar chaosie [2].

Nawiązania do entropii, z której przecież zrodził się świat, nie są bezzasadne, ponieważ dzieło Wojciechowskiego to ogromny misz-masz. Słowna konstrukcja jest wielopoziomowa, zbudowana w oparciu o następne, przeplatające się warstwy ułudy, mirażu, fantasmagorii. Fikcyjne postacie kreują kolejne zastępy bohaterów, których żywoty łączą się i zazębiają. Ponadto z rozgardiaszem, bezładem kojarzy się wyobraźnia artysty – z jednej strony jest ona dzika i nieskrępowana, z drugiej zaś stanowi ona plątaninę, pstrokaty kolaż powiązań, relacji, koneksji, co uniemożliwia wyklarowanie się konkretnego i spójnego obrazu. Sztuka jest zatem rodzajem zmagań z nieładem, próbą okiełznania mętliku i wyrzeźbienia z niego treści, którą wypełni się literackie naczynie. Sprawa komplikuje się o tyle, że wiele rzeczy zostało już powiedzianych, napisanych, sfilmowanych – niełatwo jest uniknąć schematyczności, utartych fraz, sprawdzonych rozwiązań fabularnych czy oklepanych motywów. W związku z tym sztuka jawi się także jako labirynt, w którym łatwo jest się zagubić – lęk przed powtórzeniem, przed wtórnością może zaprowadzić artystę w odmęty wydumanych fantazji naznaczonych nieprawdopodobieństwem i karykaturalnym wyolbrzymieniem, gdzie królują koncepcje spod znaku deus ex machina.

Na kartach Próby listopada przewija się ogromne życiowe doświadczenie Wojciechowskiego, jego dojrzałość oraz zmysł obserwacji tego, co go otacza. Losy profesora Łazy stają się pretekstem, by w formie krótkich dygresji wypowiadać się na wiele aktualnych i różnorodnych tematów. Bardzo ciekawie odmalowuje się choćby pięknie streszczona historia snucia opowieści, którą warto przytoczyć w całości: Pamiętaj, że zanim powiedziano pierwsze słowo, miliony lat przed tym, jak małpolud wyprostował się po ludzku, były już sny. Ogromne gady, drobne szczurowate ssaki, może ryby pełzające na czterech pazurzastych płetwach, może ptaki o błoniastych skrzydłach i pokrytych łuską ogonach – wszystko to zapadało w sen i zaczynało światowe dzieje snu. Mózg opowiadał sam sobie horrory i delicje erotyczne, przedstawiał karkołomne ucieczki i zwycięskie pogonie, mieszał to nieodpowiedzialnie, kazał żółwiom szybować, trawożercom wgryzać się w tryskające posoką gardła. Wytwarzał fikcję jak nowy hormon. Kiedy pomruki iskania i okrzyki łowów zamieniły się w ludzką mowę, było od razu mnóstwo snów do opowiedzenia. Rozpalono ogniska w jaskiniach i słowami jak łuczywem oświetlono skarby w innych, wewnętrznych ciemnościach, w składach, gdzie piętrzyły się kolosalne zapasy znów do opowiedzenia – co się komu śniło. Narracja jest o epoki starsza niż język. A świat snu – opowieści o snach, filmowej narracji, ekranu – prawdziwszy jest od banalnego świata powszedniej jawy. Śpij, jesteś w lepszym świecie, bo przecież w swobodnej narracji jest więcej wolności [3].

Pozostałe poruszone kwestie to moralność w dobie wszechogarniającego nas konsumpcjonizmu (jedna z protagonistek określa wyrzuty sumienia mianem bólu wynikającego z higienicznych zaniedbań, czyli braku wizyty u psychoterapeuty) czy polskość postrzegana w kategoriach narodowej martyrologii i ksenofobicznego nacjonalizmu (książkę wydano w 2000 roku, ale okazuje się ona bardzo aktualne, a zawarte refleksje bardzo łatwo można przyłożyć do bieżących wydarzeń). Wojciechowski zaserwował również bardzo oryginalne spojrzenie na szczęście, traktowane jako swoista używka, której człowiek nie potrafi kategoryzować. Spektrum konstatacji dopełniają rozważania poświęcone upadającej duchowości zachodniej cywilizacji (Człowiek Zachodu ma potrzebę święta, ale boi się wszystkich prawdziwych powodów świętowania. Wystarcza mu data i rytuał, nawet materialna strona rytuału [4]) oraz samotności, z którą staramy się walczyć, ale która bardzo często stanowi nieodłączną część ludzkiej egzystencji.

Reasumując, Próba listopada to zaskakująco dobra powieść (jeśli podejść do niej z nieufność, bez większych oczekiwań). Nietypowa forma utworu (splątane strumienie różnych narracji) nie jest przeszkodą trudną do pokonania, która skutecznie zaciemniłaby odbiór dzieła – książka wymaga jedynie odrobiny większej uwagi, a zastosowane środki bardzo dobrze podkreślają płynność granic pomiędzy twardą rzeczywistością a wytworami wyobraźni. Powieść świetnie ukazuje również względność tego, co oglądamy – Wojciechowski unaocznia, że przyjmowana przez nas perspektywa jest spojrzeniem wysoce zindywidualizowanym i z tego względu wszystko, co przeżywamy, doświadczamy jest niepowtarzalne i wyjątkowe. Człowiek, a szczególnie artysta jest czarną skrzynką, w której zachodzi cała mnogość procesów prowadząca do spłodzenia konkretnego dzieła – dane wejściowe w postaci impresji, natchnienia, własnych doznań, itd. przekształcane są w dane wyjściowe (artystyczne dzieło) w sposób cudowny i niezwykle skomplikowany. Próba listopada jest zatem pięknym hołdem złożonym potędze ludzkiej wyobraźni.

---

[1] Piotr Wojciechowski, Próba listopada, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2000, s. 31

[2] Tamże, s. 32

[3] Tamże, s. 14

[4] Tamże, s. 130