Ekshibicjonizm postmodernisty - "Niesztuka" P. Esterházy

Niesztuka

Péter Esterházy

Tytuł oryginału: Semmi muveszet

Tłumaczenie: Elżbieta Sobolewska

Wydawnictwo: Czytelnik

Seria: Nike

Liczba stron: 240

 

 

 

Przeszłość to chwila, która bezpowrotnie odeszła, i którą przywrócić może jedynie wspomnienie. Tyle, że obraz tego, co minęło nigdy nie będzie jego dokładnym odwzorowaniem, wierną kopią, lustrzanym odbiciem. Przeżyte momenty, zebrane doświadczenia, nagie fakty uzupełniające naszą wiedzę o danym wydarzeniu spełniają funkcję pryzmatu, na którym następuje jego rozszczepienie – uzyskane wiązki, pojedyncze strumienie nie jest łatwo ze sobą powiązać, bowiem nasza pamięć pracuje wybiórczo, wzmacniając przekaz jednego z fragmentów, prowadząc jednocześnie do wyblaknięcia innego. Z tego względu błąkanie się po ścieżkach wspomnień (szczególnie cudzych) jest zajęciem zarówno zajmującym jak i interesującym, bowiem jest to znakomita sposobność, by podejrzeć jak pracuje nasz bądź cudzy aparat recepcyjny, rejestrujący to, co dzieje się wokół nas. Bardzo dobrym przykładem jest powieść Niesztuka autorstwa uznanego węgierskiego prozaika i eseisty Pétera Esterházy’ego.

Fabuła Niesztuki, czy raczej szkielet wokół którego nawleczone są poszczególne wątki składające się na książkę, osnuta jest wokół retrospekcji dokonywanych przez przebywającego w szpitalu mężczyznę. Powieść, która kojarzy się z pamiętnikiem, kroniką, quasi-dokumentem porusza szereg zagadnień, orbitując wokół spraw nieważkich, prywatnych, raczej intymnych, takich jak okres beztroskiego (nie zawsze) dzieciństwa, rodzinne anegdoty czy zapamiętany portret ojca. Kluczowym kwestiami, które powracają regularnie w różnych konfiguracjach jest miniony okres komunizmu, na tle którego rozpostarte są relacje bohatera z matką oraz futbol, dyscyplina, do której rodzicielka pałała szczerą namiętnością. Wiek bohatera (58 lat), pierwszoosobowa narracja oraz liczne nawiązania do prozy Pétera Esterházy’ego, zawierające choćby bardzo precyzyjne informacje dotyczące warsztatu pisarskiego węgierskiego twórcy, pozwalają doszukiwać się w głównej postaci utworu samego autora, niechlujnie ukrytego pod postacią gawędziarza, raczącego czytelnika reminiscencjami z całego swojego żywota. Ale nawet, jeśli Niesztuki nie potraktujemy jako fikcji przeplatanej autobiograficznymi wstawkami, dzieło węgierskiego pisarza pozostaje pozycją bardzo ciekawą.

Niesztuka to dzieło, która przykuwa czytelniczą uwagę już samym, mocno autoironicznym tytułem, zdającym się deprecjonować zawartość książki. Gdyby powieść rozpatrywać według klasycznych wzorców, odwołując się do sprawdzonych schematów to ów tytuł można by potraktować jako adekwatny i trafny. Na szczęście literatura, podobnie jak i mowa, którą się posługujemy nie jest skostniałą bryłą, błyszczącą pięknem i uporem tkwiącym w bezruchu, stałości i niezmienności. Wręcz przeciwnie – pisarstwo to żywa, plastyczna i stale ewoluująca struktura, w obrębie której co rusz pojawiają się śmiałe koncepcje oraz odważne eksperymenty, czego bardzo dobrym przykładem jest właśnie Niesztuka. Pozycja węgierskiego pisarza to płód, który bardzo trudno jednoznacznie zaklasyfikować, bowiem pierwszoosobowy narrator, roztaczający przed czytelnikiem śmiałą wizję znaków, zdań, wypowiedzi i słownych formacji, pławi się w dowolności, jaką daje świadomość faktu, że pisarz jest słownym demiurgiem równym boskiemu kreatorowi, samemu ustalającemu zasady w powoływanym do istnienia świecie. Snujący opowieść podmiot, który łatwo może być utożsamiany z samym Péterem Esterházym (dzielą bowiem sporo autobiograficznych wątków) z przyjemnością i od pierwszych stron daje do zrozumienia czytelnikowi, kto jest panem sytuacji, tzn. kto dzierży moc sprawczą w literackim świecie przedstawionym – narrator nie trzyma się żadnych reguł czy przyjętych norm, zaskakując (na ogół bardzo przyjemnie) erudycją, oczytaniem jak i łatwością nawiązywania do dzieł światowej literatury (zarówno do tych znanych jak i zdecydowanie słabiej kojarzonych). W rezultacie Niesztuka to barwny kolaż, który pobłyskuje mnogością stylów – gawędziarska forma utworu przywodzi na myśl eseistkę czy też felieton, nie brakuje również mocno wyeksponowanego autotematyzmu, czyli sztandarowego założenia nouveau roman. 

W przypadku Niesztuki trudno też mówić o fabule czy nawet jakichkolwiek jej zalążkach – tekst skażony jest nielinearnością z racji bardzo częstych wtrąceń, anegdot oraz dygresji, w efekcie czego historia prezentowana na łamach powieści wije niczym rzeka o licznych meandrach. Odbiorca z niemałym trudem może starać się pochwycić i powiązać ze sobą przewijające się motywy, intrygi czy podejmowane tematy, ale niemożliwe jest zszycie ich w jedną, spójną całość. Proza Esterházy’ego przy każdej takiej próbie, pozostawia wielkie i rzucające się w oczy szwy, które w sposób niezwykle demonstracyjny ukazują osnowę całej konstrukcji. Co ciekawe, wydaje się, że taki właśnie zamysł przyświecał węgierskiemu literatowi, który obnaża przed nami niemal cały warsztat literackiego rzemieślnika (a w tym przypadku: artysty). Gołym okiem widoczne są stelaże, na których wznoszony jest słowny twór, co odrobinę przypomina paryskie Centrum Pompidou (gdzie mieści się m.in. Narodowe Muzeum Sztuki Nowoczesnej) – budynek ów zaskakuje przede wszystkim elewacją, bowiem wszystkie elementy konstrukcyjne umieszczone są na zewnątrz. Podobnych zabiegów dokonał Esterházy, który surowość prozy ukazał w całym jej majestacie.

Uwzględniając wymienione powyżej aspekty Niesztuki, powieść można uznać za ciekawy przykład metafikcji, tj. książki traktującej o naturze literatury. Péter Esterházy za sprawą pierwszoosobowego narratora nawiązuje z czytelnikiem subtelną emocjonalną więź, która oparta jest na ironii, prześmiewczym podejściu do rzeczywistości oraz zdradzaniu tajników własnego rzemiosła pisarskiego. Ponadto autor sukcesywnie podkreśla i uświadamia czytelnikowi, że ten obcuje z prozą, tj. fikcyjnym tekstem płodzonym po to, by zaspokoić intelektualne zapotrzebowanie adresata. Ani przez moment nie jesteśmy w stanie zapomnieć, że stykamy się czymś zmyślonym, będącym dziełem wyobraźni literata, co powoduje, że sami stajemy się częścią literackiego płodu, posłusznie (albo wręcz bezwolnie) wcielając się w rolę, którą wyznaczył nam omnipotentny artysta. Rzeczywistość, w której na co dzień przebywamy ulega zgrabnemu demontażowi – Esterházy wyciąga z niej interesujące go fragmenty, zakłócając przez to chronologię zdarzeń oraz doprowadzając do wymieszania realności ze zmyśleniem, przypuszczeniem, fantazją oraz ułudą, po czym całość montowana jest w wysoce postmodernistyczny twór, który z dumą epatuje swoją niezwykłością, odmiennością oraz nieprzystosowaniem w stosunku do naszych oczekiwań.

Niesztuka pomimo swojej niecodziennej otoczki, jest też powieścią, w której omówiono całkiem pokaźne grono różnorakich problemów, wykraczających poza wspomniany futbol czy kontakty z matką. Esterházy posiłkując się życiową mądrością rodzicielki podkreśla, że europejska pogoń za czasem jest trendem szaleńczym, gdyż dniowi trzeba poświęcić czas, dzień należy uszanować, dzień trzeba święcić! [1]. Węgier, jak na intelektualistę przystało, zwraca również uwagę na łatwość krzywdzenia innych – może to działa automatycznie? zła nie trzeba nawet chcieć? [2] – Esterházy sygnalizuje rzeczy na pozór oczywiste, które jednak, co dobitnie pokazuje historia, należy stale i bez ustanku przypominać i podkreślać, bowiem ludzkość to wyjątkowo mało pojętny uczeń, który z wrodzoną pasją tkwi w schematach, pławiąc się w przyjemności płynącej z popełniania tych samych błędów i gaf. Bardzo celna jest także konstatacja matki, która wedle słów narratora stwierdza (pytająco): czy nie po to zostałeś pisarzem, by z zimnych, niezrozumiałych i niemożliwych do zniesienia faktów produkować rzeczywistość, na którą składają się tajemnicze, ale możliwe do zniesienia fakty? [3]. Konstatacja o tyle trafna, że  Esterházy niemal wszystko traktuje jako surowiec, materiał, tworzywo, substancję, z której kreowany jest świat przedstawiony – na potrzebę chwili rozważany jest nawet zgon rodzicielki, a wszystko po to, by w wyobraźni móc odmalować scenę tłumaczenia przeklętej zasady spalonego znajdującej się na łożu śmierci matki.

Uwzględniając wszystkie wymienione aspekty Niesztukę można postrzegać jako typowego przedstawiciela literackiej ponowoczesności. Eklektyczna bryła zaserwowana przez Esterházy’ego wesoło migocze bogactwem użytych stylów oraz napoczętych zagadnień. Węgierski pisarz nurkuje w głębokiej autorefleksji, by za chwilę zarysować nieśmiały szkic fragmentów swoich wspomnień, które zabarwione zostają blagą i zuchwałym wymysłem. Całość składa się na utwór, który z pewnością przyciągnie uwagę miłośników nieszablonowych powieści i literackich eksperymentów. Proza Esterházy’ego to także oryginalna apoteoza futbolu, dyscypliny której piękno i tajemnica zamyka się w boisku, które jest skomplikowanym, aczkolwiek w psychologicznym sensie zwyczajnym prostokątem [4]. Polecam!

---

[1] Péter Esterházy, Niesztuka, przeł. Elżbieta Sobolewska, Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 2010, s. 76

[2] Tamże, s. 86

[3] Tamże, s. 136

[4] Tamże, s. 61