O tym się mówi, czyli "Temat na pierwszą stronę"

Temat na pierwszą stronę

Umberto Eco

Tytuł oryginału: Numero zero

Tłumaczenie: Krzysztof Żaboklicki

Wydawnictwo: Noir sur Blanc

Liczba stron: 160

Stwierdzenie, że media są czwartą władzą jest truizmem, którego znaczenie zdaje się jednak umykać zdecydowanej większości społeczeństwa. Sprowadzenie tego oczywistego faktu do formy wyświechtanego sloganu powoduje, że zagadnienia dotyczące siły oddziaływania prasy, radia, telewizji oraz Internetu na kwestie światopoglądowe oraz kształtowanie się wzorców i zachowań społecznych zostają zepchnięte na margines. Określenie czwarta władza wynika z faktu, że media sprawują funkcje kontrolne wobec pozostałych monteskiuszowskich władz, czyli wykonawczej, ustawodawczej oraz sądowniczej. Oznacza to, że przynajmniej z założenia, media dbają o rzetelne i uczciwe wykonywanie obowiązków władzy publicznej poprzez ujawnianie i nagłaśnianie zachowań nieakceptowanych, nieetycznych czy niezgodnych z prawem, chroniąc tym samym obywateli przed nadużyciami polityków, nie dopuszczając do korupcji czy defraudacji środków publicznych. Media spełniają także rolę informacyjną – istotą środków masowego przekazu jest przedstawienie najistotniejszych wydarzeń, próba docieczenia ich przyczyn oraz przewidzenia następstw. Tyle, że świat, obecnie rozpatrywany jako globalna wioska, to niekończące się morze tematów, nad którymi warto się pochylić. Zatem jakie wypadki są godne uwagi, o których incydentach należy wspomnieć, a o jakich epizodach wystarczy zaledwie napomknąć? Jak klucz obrać, szczególnie wtedy, kiedy bardziej niż opisywać zamierza się kreować? Sporo interesujących odpowiedzi na powyższe pytania można odnaleźć w najnowszej powieści autorstwa Umberto Eco, zatytułowanej Temat na pierwszą stronę.

Umberto Eco, jak wspominałem przy okazji niedawnego tekstu poświęconego książce Nie myśl, że książki znikną, to urodzony w 1932 roku włoski literat oraz naukowiec, którego dorobek twórczy niesłusznie bardzo często zawęża się wyłącznie do powieści Imię róży. Artysta za namową ojca podjął studia prawnicze na Uniwersytecie w Turynie, które jednak porzucił na rzecz literatury oraz kultury średniowiecza. W 1954 roku Eco uzyskał tytuł doktora za pracę poświęconą św. Tomaszowi z Akwinu. Wkrótce rozpoczął karierę dziennikarską podejmując pracę redaktora kulturowego w telewizji SAI. W 1959 roku został redaktorem naczelnym w mediolańskim wydawnictwie Bompiani, cały czas wykładając na uniwersytetach w Turynie i Mediolanie. W 1971 roku Eco objął stanowisko profesora semiotyki na uniwersytecie w Bolonii. Zakres jego działalności obejmuje teorię literatury, semiotykę, środki przekazu oraz mediewistykę. Umberto Eco jest autorem licznych publikacji naukowych, felietonów oraz esejów jak również powieści, stąd uprzednia konstatacja, że mówienie o Eco przez pryzmat jednej powieści jest przejawem zarówno lekceważenia jak i ignorancji. Włoski autor z ogromną wprawą i wyczuciem buduje literackie światy, w których wątki sensacyjne zgrabnie splatane są z historycznym tłem oraz doprawione filozoficzną dygresją. Słowne konstrukcje Eco to twory wielowarstwowe, w których pod skorupą dzieła o posmaku powieści łatwej w odbiorze, skrywa się zaproszenie do samodzielnej interpretacji oraz do nadania ostatecznego kształtu poznawanej książki przez samego czytelnika. Dobrym przykładem takie otwartego dzieła, którego finalny rys zależy również od odbiorcy, jest wspomniana powieść Temat na pierwszą stronę.

Głównym bohaterem utworu jest pan Colonna, pięćdziesięcioletni mężczyzna, życiowy nieudacznik, który może pochwalić się jedynie pasmem klęsk i porażek, zmuszających go do nieustannej egzystencji w cieniu innych. Intelektualne przymioty Colonny, jego zmysł obserwacji, erudycja, autoironia oraz świadomość własnego nieudacznictwa sprawiają, że bohater jest idealnym kandydatem do wykonania pewnego delikatnego, wymagającego dyskrecji oraz literackich zdolności, zadania. Bogata kariera pana Colonny, obejmująca m.in. pracę w charakterze tłumacza oraz ghostwritera są dodatkowym atutem. Obietnica pokaźnego honorarium jest na tyle kusząca, że dziwaczna propozycja, w której sporo jest białych plam i luk wypełnionych jedynie domysłem, zalicza się do tych z gatunku nie do odrzucenia. Pan Colonna zgadza się napisać książkę, będącą wspomnieniami redaktora gazety Jutro. Reminiscencje mają obejmować roczną pracę nad powołaniem do życia nowego dziennika gotowego mówić prawdę o wszystkim, którego twórca postawił przed sobą ambitny cel – Jutro, co zresztą sugeruje już sama nazwa, ma z założenia wyprzedzać o jeden dzień pozostałych reprezentantów prasy i omawiać wydarzenia, które dopiero nastąpią. Zawsze o krok dalej, o kilka kluczowych godzin wcześniej. Ale czy taki dziennik może w ogóle powstać? I skąd u licha redaktor naczelny Simei, zleceniodawca pana Colonny, zamierza zdobyć niemałą fortunę, by wypłacić obiecaną nagrodę w zamian za spłodzenie swoich wspomnień, będących zresztą zaprzeczeniem tego, co działo się w rzeczywistości?

Umberto Eco, o czym mieli okazję przekonać się czytelnicy jego wcześniejszych powieści oraz esejów i felietonów, to osobnik piekielnie inteligentny, odznaczający się ogromną erudycją. Jeśli dodać jeszcze do tego fakt, że Eco, jak na rodowitego Piemontczyka przystało, w przeciwieństwie do mieszkańców południowych regionów Italii, charakteryzuje się wrodzonym sceptycyzmem oraz szczerą niechęcią do pustosłowia ozdobionego lirycznymi kwiatkami, to jeszcze przed przystąpieniem do lektury Tematu na pierwszą stronę można było założyć, że książka brutalnie obnaży niedoskonałości ludzkiej natury w sposób tyleż zjadliwy, co celny. Umberto Eco bez cienia skrępowania, ale i ze sporą dozą poczucia humoru, portretuje ludzkie wady oraz obrazuje człowieczą małość i podłość. Postacie wyłaniające się z kart powieści to osobnicy słabi, pełni przywar i ułomności. Nie brakuje pospolitych czcicieli mamony, najpotężniejszego z ziemskich bóstw, odnaleźć można dziwaków, którzy swoimi nietypowymi pasjami pragną zarazić innych, są wreszcie ordynarne szuje, przekopujące się poprzez odmęty cudzej prywatności w poszukiwaniu chwytliwych tematów.

Postulowany przeze mnie literacki geniusz Umberto Eco objawia się w warstwie, czy raczej w warstwach, fabularnych powieści. Na pierwszy rzut oka Temat na pierwszą stronę to książka poświęcona dziennikarstwu, przy czym w wydaniu włoskiego literata jest to dziennikarstwo w najgorszym tego słowa znaczeniu, którego naczelnym założeniem jest pogoń za sensacją i sprzedaż maksymalnej ilości egzemplarzy kolejnych wydań. Żurnalistyka, która zamiast operować danymi, które ktoś mógłby sprawdzić i zweryfikować ich słuszność czy autentyczność, woli poprzestać na insynuacjach, działających o wiele skuteczniej, bo zasiewających ziarno – jakże ciężkie do wyplenienia – niepewności i nieufności. Publicystyka, w której pod płaszczykiem faktów przemycane są opinie, która nawet z braku wiadomości potrafi wydobyć coś, co po stosownej obróbce przyjmie formę informacji. Prasa, której zadaniem jest uspokajać, a nie alarmować, która podtrzymuje bierność, apatię, wygasza dociekliwość i lobbuje bezruch jako oznakę głębokiej rozwagi.

Na planie głównym Tematu na pierwszą stronę ukazano prace nad tworzeniem wzorcowego dziennika, który miałby uczyć swoich czytelników jak myśleć, w jaki sposób odbierać prezentowane fakty i jak należycie je interpretować. Jednocześnie, niejako w tle, przedstawiono losy prywatnego śledztwa prowadzonego przez Braggadocio, jednego z redaktorów Jutra. Okazuje się, że Braggadocio cały swój prywatny czas, energię oraz pasję poświęca Benito Mussoliniemu, włoskiemu dyktatorowi, który został rozstrzelany przez komunistycznych partyzantów włoskich 28 kwietnia 1945 roku. Tyle, że zgodnie z hipotezą Braggadocio, popularny Duce wcale nie zginął, a ciało, które 29 kwietnia 1945 zawisło głową w dół na jednej z mediolańskich stacji benzynowych należało do sobowtóra Mussoliniego. Reporter w raz z rozwojem powieściowej akcji, udoskonala swoją teorię, wzbogacając ją o następne elementy, mające potwierdzać jej słuszność. Braggadocio, którego specjalnością jest węszenie i tropienie wszelakich spisków, afer oraz intryg bez reszty oddaje się sprawie włoskiego dyktatora. Czytelnik, razem z Colloną ma możliwość poznania rewelacyjnych konceptów Braggadocia, które agresywnie atakują racjonalne rozumowanie, zaskakując swoją spójnością. Co ciekawe utkana z domysłów idea staje się obsesją oraz jedyną rzeczą, w którą w pełni wierzy Braggadocio, odznaczający się głęboką nieufnością wobec otaczającego go świata. Wydaje się, że właśnie postawa tego osobnika, znakomicie wyrażona słowami Nie jestem już pewien niczego poza tym, że za naszymi plecami stoi zawsze ktoś, kto nas oszukuje, jest symboliczna dla współczesnego człowieka, który ze wszystkich stron bombardowany jest miałkimi treściami, opakowanymi w sensację i blichtr. W obliczu tego informacyjnego szumu, bełkotu, mieszaniny fikcji oraz faktów, treści podszytych mnemotechnicznymi sztuczkami, wszechobecnego fałszu i manipulacji, człowiek czasów obecnych przyjmuje postawę obronną, wyrażającą się głęboką negacją otrzymywanych komunikatów. Nieufności towarzyszy również poczucie zagubienia i zwątpienia, bowiem niemal niemożliwie jest rozróżnienie prawdy od konfabulacji. W tym zwodniczym labiryncie jedyną autentyczną wartością pozostaje miłość, rozumiana jako wzajemne wsparcie, akceptacja własnych słabości, umiejętność i chęć poznania bliźniego.

Krótko reasumując, chociaż Temat na pierwszą stronę to pozycja dość krótka, to jednak jej lektura jest niezwykle satysfakcjonująca. Najnowsza powieść Eco gani świat mediów, ukazując go od najmroczniejszej strony – prasa jawi się jako instytucja zajmująca się poszukiwaniem taniej sensacji, ukrywaniem informacji w gąszczu tematów zastępczych, tworzeniem wiadomości czytelnych między wierszami oraz podawaniem newsów na wpół przetrawionych, przesiąkniętych subiektywizmem zahaczającym o propagandę. Książka znakomicie nawiązuje również do Wahadła Foucaulta, którego bohaterowie wysnuwają najdziwaczniejsze teorie dotyczące różokrzyżowców i templariuszy mających przejąć władzę nad światem. W Temacie na pierwszą stronę również pojawia się wątek zacierania granicy pomiędzy tym, co rzeczywiste, a tym, co zmyślone, będące dziełem ludzkiej wyobraźni. Niedopowiedzenia, luki w przebiegu autentycznych wydarzeń, białe plamy historii zostają wypełnione domysłem, przypuszczeniami oraz wytworami nieskrępowanego umysłu. Ale co interesujące, powołane do życia fakty zaczynają nabierać znamion realności, bo jak inaczej można wytłumaczyć to, że głosicieli owych prawd pragnie się uciszyć? (Próbując znaleźć odpowiedź na to pytanie, można pokusić się o stwierdzenie, że Umberto Eco sygnalizuje, że mimo iż współczesny świat nurza się w mistyfikacjach, konfabulacjach i kłamstwach, to jednak zawsze znajdzie się ktoś, kto uwierzy nawet w najbardziej wierutne bzdury, bowiem człowiecza natura często skłonna jest upraszczać skomplikowany mechanizm dziejów, sprowadzając wszystko do sprzysiężeń i organizacji skrycie władających światem). Warto także wspomnieć, że oprócz masonów, grup trzymających władzę, sieci knowań, faszystów, rycerzy maltańskich i całego kręgu postaci, których nie może zabraknąć w żadnej teorii spiskowej, w Temacie na pierwszą stronę pojawiają się liczne nawiązania do świata literatury. Owa gra zdradza głęboką erudycję Umberto Eco, który z łatwością bawi się konwencją, z lekkością przebiera swoją powieść w kolejne style (sensacja, kryminał, love story), a wszystko to okrasza aluzjami i odniesieniami do innych książkowych dzieł oraz podlewa gęstym sosem ironii, groteski i gargantuicznych wyolbrzymień. Eco w humorystyczny sposób uzmysławia, że wyrażenie wolne media to w gruncie rzeczy wyłącznie zabawny oksymoron. Całość czyta się znakomicie, zarówno jako powieść rozrywkową jak i swoistą intelektualną ucztą. Serdecznie polecam! 

Wasz Ambrose