Między młotem i kowadłem

Jan Guillou

Pomiędzy czerwienią a czernią

tytuł oryginału MELLAN RÖTT OCH SVART

cykl: Złoty wiek (Det stora århundradet) część trzecia

Wydawnictwo: Sonia Draga 2015

Tłumaczenie: Robert Kędzierski
liczba stron: 336

Na pewno nie jestem typem fana gotowego zachwycać się z jednakową intensywnością całością, bez wyjątku, dorobku jakiegokolwiek twórcy nie zauważając żadnych różnic w poziomie poszczególnych dzieł. A jednak, jak dotąd, każda książka chyba najpopularniejszego szwedzkiego pisarza, którego powieści często są przenoszone na ekran, czyli Jana Guillou, przypadła mi do gustu na tyle, iż uznałem za stosowne mieć je w swej kolekcji, co jest o tyle znaczące, iż niewielu autorów ma ten zaszczyt, w związku z czym jest to biblioteczka nad wyraz skromna. Nawet naprawdę epokowe, wartościowe na skalę światową dzieła nie znajdują u mnie miejsca, jeśli nie przewiduję w przyszłości potrzeby ponownego się nimi delektowania. Być może ma tu coś do rzeczy typowo skandynawski, bardzo szwedzki sposób widzenia świata prezentowany przez Guillou, który nad wyraz mi odpowiada, w przeciwieństwie do standardów prezentowanych przez zdecydowaną (nie mylić ze znakomitą) większością choćby naszych rodzimych twórców. Po lekkich gatunkowo, ale fenomenalnych książkach w stylu opowieści o Jamesie Bondzie, których bohaterem jest szwedzki hrabia Carl Hamilton, wielkim zaskoczeniem był czteroksiąg Krzyżowcy, średniowieczna saga w kanonie opowieści o powstaniu państwa szwedzkiego, czyli całkowita zmiana profilu twórczości, oraz ponowny odskok w postaci wspaniałej i przejmującej powieści Zło. Gdy Jan Guillou zaskoczył ponowną woltą i zapoczątkował powieścią Bracia z Vestland cykl Złoty wiek, sagę umiejscowioną tym razem w XX wieku, byłem pełen obaw. Pierwsza część, podobnie jak druga (Dandys) okazały się jednak świetne i od razu trafiły na półkę Ulubione. Z tym większą niepewnością sięgnąłem po część trzecią, czyli Pomiędzy czerwienią a czernią, pełen obaw, czy taki sukces uda się ciągnąć, nadal zachowując świeżość spojrzenia, oryginalność fabuły, nie popadając w odcinanie kuponów od początkowego sukcesu.

Wydanie, które wpadło mi w ręce, choć tym razem w miękkiej okładce, prezentuje się bardzo przyzwoicie. Solidny grzbiet nie grożący wypadającymi kartkami, ładna czcionka, klimatyczna okładka nawiązująca zarówno do poprzednich tomów serii, jak i do czasów, w których rzecz będzie się działa.

Trzech braci urodzonych na początku XX wieku w ubogiej norweskiej rybackiej rodzinie, którzy wcześnie zostali półsierotami, dzięki łutowi szczęścia, własnym talentom i ciężkiej pracy zdobyło wykształcenie, majątek i przeżyło I Wojnę Światową. Trzecia odsłona serii Złoty wiek obejmuje lata od roku 1918 do 1939 i ukazuje losy naszej trójki na tle międzywojnia. Jak na autora znanego swego czasu głównie z powieści bądź co bądź sensacyjnych i szpiegowskich, Guillou zaskakuje perfekcyjnym prowadzeniem postaci w strumieniu upływającego czasu i dokonujących się wszelkiego rodzaju zmian, od mody, światopoglądu, prądów ideologicznych ujawniających się w społeczeństwie, do wydarzeń dotyczących głównych bohaterów bezpośrednio, jak i tych odległych, politycznych i społecznych. Wielu autorów zapomina o tym, że ludzie starzejąc się tracą z czasem nie tylko dawną sprawność, ale często stają całkiem innymi osobami, niż w młodości. Szwedzki mistrz pióra dobrze o tym pamięta i to nadaje jego opowieści bardzo realistyczny ryt. Rzecz rozgrywa się w kilku krajach Europy i, podobnie jak w poprzednich tomach, ucztą dla czytelnika będzie zauważać różnice nie tylko pomiędzy państwami i narodami oczywiście w tym czasie odmiennymi, jak choćby Niemcy i Szwecja, ale nawet między samymi krajami skandynawskimi. Ta sztuka celnego, przemawiającego do czytelnika oddawania nie tylko atmosfery czasu czy miejsca, ale specyficznego klimatu różnych miejsc zmieniającego się wraz z upływającym czasem niosącym wszelkiego rodzaju zmiany, niewielu udaje się tak, jak to serwuje Guillou.

W poprzednich częściach cyklu mogliśmy dać się porwać śmiałym wątkom przygodowym, jak choćby wojna w Afryce czy regaty żeglarskie i jednocześnie doceniać wierne oddanie tła społecznego epoki nawet na tak szczegółowych poziomach jak nowe prądy w sztuce czy modzie. To połączenie realizmu historycznego, społecznego, politycznego i mentalnego z fikcyjnymi perypetiami głównych bohaterów wygląda tym razem chyba jeszcze bardziej udanie. Czas dojścia do władzy Hitlera i rozwój niemieckiego faszyzmu to temat, na którym bardzo łatwo się poślizgnąć. Trudno uniknąć popadania w schematy ideologiczne, uproszczenia moralne lub wręcz daltonizm w ocenie tych czasów, a Guillou stanął na wysokości zadania nie gorzej niż autorzy znani z Wielkiej Literatury, choć nie bał się jednocześnie zaryzykować umieszczenia bohaterów tak blisko kluczowych wydarzeń, iż jednego nawet uczynił osobistym przyjacielem... Hermanna Göringa.

Ze względu na świetnie poprowadzoną akcję i fabułę przypominającą nieco powieści sensacyjne, pewnie nigdy za arcydzieło sztuki literackiej powieść nie zostanie uznana, choć kto wie – kryminały kiedyś nie były w ogóle uważane za literaturę dla ludzi na poziomie, a teraz... Trzeba jednak zauważyć, że wypunktowanie pewnych problemów w Pomiędzy czerwienią a czernią, czyli pomiędzy komunizmem i faszyzmem, stawia poprzeczkę znacznie wyżej, niż zwykło się tego oczekiwać nawet po ambitnej literaturze popularnej. Wątek dobrego człowieka, który staje wobec problemu syna zafascynowanego hitleryzmem i próbującego go z tej drogi zawrócić, jest naprawdę wspaniałym akcentem. Takich aspektów dających do myślenia jest w książce więcej.

Tutaj taka mała dygresja. Być może katalizatorem pewnych refleksji niekoniecznie związanych z samą lektura jest doskonałość, z którą pisarz oddał sposób, w jaki ówczesne wydarzenia widzieli, oceniali i przewidywali ludzie tamtych czasów. To ułatwia przeniesienie się czytelnika nie tylko w opisane miejsca i czasy, ale wręcz przejęcie ówczesnego sposobu postrzegania i myślenia. Mnie na przykład nasunęło się skojarzenie, że nie uważamy za nic nagannego, iż Polacy dokonywali napadów rabunkowych by zapewnić działanie swoich organizacji (kuriozum na skalę światową jest fakt, iż w jednym z napadów brało udział czterech przyszłych premierów międzywojennej Polski). Każdy usprawiedliwia te zwykłe przecież rabunki motywami ideowymi, patriotycznymi. Ale tego samego usprawiedliwienia odmawiamy faszystom, którzy rabowali Żydów i innych przeciwników by zdobyć fundusze na finansowanie swych organizacji, które z kolei miały przywrócić Niemcom należne im miejsce w świecie. Ale to tylko takie wtrącenie.

Pomiędzy Czerwienią a czernią to jedna z książek, które na pewno wzbudzą w każdym inny zestaw refleksji i skojarzeń w zależności od bogactwa (lub ubogości) wiedzy i własnych doświadczeń czytelnika, szerokości jego horyzontów i przede wszystkim otwartości na nowe. Mnie na przykład od razu rzuciły się w oczy analogie pomiędzy Saltsjöbaden a Giszowcem i Nikiszowcem z Czarnego ogrodu Małgorzaty Szejnert, mojej poprzedniej lektury. Interesująco podano też obraz gett robotniczych, następstw nie tylko ekonomicznych czy społecznych, ale również moralnych i politycznych hiperinflancji czy analogie między skandynawskim plebsem i arystokracją. Takich smaczków znajdziemy tu mnóstwo.

Książkę pomimo tego, iż wnikliwie przedstawia niejednoznaczność moralną wielu dylematów w tamtych czasach, w bogatych szczegółach ukazuje ich realia na wielu płaszczyznach, klimat i dramatyzm, czyta się świetnie, wręcz połyka. Trudno się od niej oderwać i widać, że to prawdziwy Guillou.

Od początku, od pierwszego spotkania z twórczością tego autora, które miało miejsce pewnie ponad dwadzieścia lat temu, miałem wrażenie, iż konkretność i przekonujący realizm fikcyjnych przecież opowieści, które wychodzą spod jego pióra, ma coś wspólnego z głębokim oparciem w faktach i obserwacjach rzeczywistości. Posłowie niniejszej powieści wyraźnie to potwierdza, gdyż jak się między innymi okazuje, elementy marynistyczne posłużyły do wplecenia w fabułę autentycznych wyczynów dziadka autora - Oscara Botolfsena. Podobnie jest też pewnie z wieloma innymi wątkami.

Żeby nie było, że od tych zachwytów oślepłem i niczego nagannego nie zauważyłem, to muszę stwierdzić, iż kilka literówek się zdarzyło. Na szczęście tak niewiele, że na tle większości naszych dzisiejszych produkcji wydawniczych stanowi to raczej powód do zadowolenia, niż krytyki. Niestety, brak spisu treści i konieczność kartkowania książki, by odnaleźć szukany rozdział, to już sprawa zdecydowanie godna potepienia. Za to jednak trudno winić szwedzkiego wirtuoza pióra i nie pozostaje mi nic innego, jak gorąco zachęcić wszystkich do lektury, oczywiście poczynając od tomu pierwszego, czyli Braci z Vestland. Sam zaś niecierpliwie czekam na następną książkę z serii, gdyż w Szwecji na cykl składa się już pięć powieści*.

Wasz Andrew


* Dotąd wydane powieści serii Det stora århundradet (The Great Century) polski tytuł Złoty wiek:

1. Brobyggarna (The Bridge Builders) (2011) tytuł polskiego wydania Bracia z Vestland (2013)
2. Dandy (2012) polski tytuł Dandys (2014)
3. Mellan rött och svart (2013) polski tytuł Pomiędzy czerwienią a czernią (2015)
4. Att inte vilja se (Not Wanting to See) (2014) polski tytuł Uciec przed prawdą
5. Blå stjärnan (2105)