"Sprawa osobista" Kenzaburō Ōe - Eugenika osobista

Sprawa osobista

Kenzaburō Ōe

Tytuł oryginału: Kojinteki na taiken

Tłumaczenie (z j. angielskiego): Zofia Uhrynowska

Wydawnictwo: Państwowy Instytut Wydawniczy

Seria: Proza Współczsna

Liczba stron: 192

W 1883 roku Francis Galton, kuzyn Karola Darwina, wprowadził termin eugenika. Słowo o greckim źródłosłowie (eguenes – dobrze urodzony) zastosowano do określenia gałęzi nauki, której celem byłoby badanie możliwości rozwoju osobników o pożądanych cechach dziedzicznych poprzez selekcję genetyczną. Eugenika pozytywna koncentruje się na zapewnianiu sprzyjających warunków dla reprodukowania oraz rozwoju najlepszych, najsilniejszych organizmów, z kolei celem eugeniki negatywnej jest zapobieżenie rozmnażania się osobników gorszych, obciążonymi poważnymi wadami genetycznymi. Eugenika bardzo szybko zyskała sporą popularność, szczególnie w ciągle jeszcze młodym i kształtującym się państwie amerykańskim. W Nowym Jorku powstał nawet rejestr eugeniczny, który miał przysłużyć się poprawieniu cech zarówno fizycznych jak i psychicznych całej ludzkiej społeczności. Idei udoskonalania, poprawiania, czyli eugenice pozytywnej, błyskawicznie zaczęła towarzyszyć również eugenika negatywna, której wydźwięk szczególnie wzmocnił kryzys ekonomiczny, jaki w latach 30. uderzył w amerykańską oraz europejską gospodarkę. Niemal z miejsca znaleźli się ludzie, którzy skonstatowali, że niepełnosprawni, kalecy, chorzy psychicznie, żyjący na koszt państwa, utrzymywani z podatków zdrowych, pełnowartościowych, etc. podatników są niczym pasożytnicza tkanka na ciele normalnego społeczeństwa. Eugenika przeszła w agresywną fazę, w której dokonywano sterylizacji osób podejrzanych o niską inteligencją, posiadanie wad genetycznych, itd. Przymusowe kastracje stały się skuteczną bronią przeciwko niepotrzebnym szkodnikom, którym należało uniemożliwić rozmnażanie się. Złoty okres eugeniki nastąpił w trakcie II wojny światowej. Rzesza niemiecka, w której bujnie kwitły ideologie związane z czystością aryjskiej rasy, z chęcią pozbywała się homoseksualistów, zboczeńców seksualnych, umysłowo chorych, czy osobników o żydowskim, bądź cygańskim pochodzeniu. Po wojnie, zakończonej klęską hitlerowskiego państwa, eugenika, jako nauka wyklęta, skalana krwią przelaną przez nazistów musiała schować swoje sztandary, oddając się wstydliwemu milczeniu. Rzecz jasna, nie znikła ona wraz z ustaniem działań wojennych – funkcjonuje ona do dzisiaj, tyle, że bez odwoływania się do starej nazwy, m.in. jako badania genetyczne, zabiegi aborcyjne, etc. Wydaje się, że eugenice największe opory natury moralnej oraz religijnej budzi fakt, że nauka staje się na poły boskim atrybutem – za jej pomocą decydujemy o ludzkim życiu (możemy stwierdzić, który płód nadaje się do dalszego rozwoju, a który należy wyeliminować jako obciążony zbyt dużą liczbą defektów) oraz ograniczamy cudzą wolność (zabraniamy rozmnażać się osobnikom słabym, kalekim, głupim, itd.). W moim mniemaniu człowiek jako istota z natury okrutna, złośliwa, mściwa, nie dorósł jeszcze, by dzierżyć w rękach tak potężną władzę. W końcu możliwość rozstrzygania o zasadności cudzego bytu to podejmowanie decyzji o sprawach nieodwracalnych, których konsekwencji nie sposób cofnąć. To ogromna odpowiedzialność, której wielu ludzi nie jest w stanie udźwignąć. O tym jak wiele to brzemię, jak nieznośny jest jego ciężar można przekonać się na podstawie lektury Sprawy osobistej, autorstwa Kenzaburō Ōe.

Kenzaburō Ōe to urodzony w 1935 japoński prozaik oraz eseista, laureat literackiej Nagrody Nobla z 1994 roku, którego twórczość dane mi było poznać za sprawą znakomitej powieści Futbol ery Man’en. W dziełach tego artysty, oplecionych kokonem egzystencjalizmu, dominują dwa tematy: japońskie dziedzictwo energii atomowej, która winna być wykorzystywana z ogromną rozwagą, wyłącznie do pokojowych celów oraz wynikający z własnych doświadczeń motyw niepełnosprawnego dziecka. Syn autora, Hikari, urodził się z poważną wadą mózgu, będąc od najmłodszych lat skazanym na łaskę rodziców, którzy musieli go bez przerwy pielęgnować. Książka Sprawa osobista to opis bolesnych doświadczeń, związanych z próbą pogodzenia się z przyjściem na świat dziecka, którego normalny rozwój był z góry wykluczony.

Główny bohater utworu to Ptak, dwudziestosiedmioletni młodzieniec o wyglądzie starca. Pseudonim tej postaci, ciągnący się za nią od wczesnego dzieciństwa nie jest dziełem przypadku – osobnik ten, wątły, wiecznie przygarbiony, z głową wciśniętą w ramiona wyglądem przypomina właśnie kruchego i nieco bezbronnego ptaka. Podobieństwa do tego umiejącego szybować w przestworzach kręgowca można dopatrywać się również w fakcie, że Ptak, chociaż żyje na ziemi, to jednak nie stąpa po niej zbyt twardo – jego świadomość często unosi się w górę, tonąc w obłokach marzeń. Pewnego dnia Ptak zostaje brutalnie sprowadzony na twardy i bolesny grunt – jego żona, będąca w stanie błogosławionym, urodziła dziecko, ale synek przyszedł na świat z przepukliną mózgową – ogromną naroślą na czaszce, przypominającą drugą głowę. Ponieważ matka w trakcie połogu znajdowała się pod narkozą i nie jest świadoma tego, co stało się z jej pociechą, to na barki Ptaka spada konieczność podjęcia decyzji, co do dalszych losów istoty, która właśnie przyszła na ten niegościnny świat. Od początku bowiem pojawiają się wątpliwości, czy dziecko z tak poważną wadą zasługuje na dar życia.

Autor w bardzo interesujący sposób prezentuje różne postawy, jakie przyjmują ludzie na wieść o ułomności nowonarodzonego dziecka. Przerażona teściowa okuwa się w pancerz agresji oraz napastliwości – atakując zięcia za samą czelność żywienia nadziei, co do normalnego rozwoju dziecka, niemal od razu daje do zrozumienia, że najbardziej pożądanym wyjściem jest eliminacja zwyrodnialca oraz podjęcie kolejnych prób poczęcia sprawnego, nie naznaczanego żadnym defektem potomka. Dreszcz obrzydzenia budzi również podejście jednego z lekarzy, który w dziecku potrafi dostrzec wyłącznie interesujący, rzadki i niezwykły przypadek medyczny. Doktor, bez cienia zażenowania, a tym bardziej bez grama empatii uświadamia ojca, że niechybna śmierć malucha oraz jego sekcja zwłok przysłużą się zarówno nauce jak i całemu rodzajowi ludzkiemu. Ciekawe pocieszenie serwuje przyjaciółka Ptaka, Himiko, dzieląc się z nim swoją pluralistyczną teorią Wszechświata, zakładającą mnogość istniejących rzeczywistości, pośród których musi znajdować się i taka, w której Ptak jest szczęśliwym ojcem. Łatwo jednak odkryć znamiona egoizmu w tej filozoficznej brei, kiedy czytelnik zwróci uwagę na fakt, że Himiko to młoda wdowa, cierpiąca po samobójczej śmierci męża, dla której temat zgonu staje się nieznośną obsesją, o której nie sposób przestać rozmyślać.

Ptak, człowiek z natury roztargniony, odrętwiały, egzystujący w głębokiej izolacji od świata, plącze się w bezradności. W swoim dotychczasowym życiu dał się poznać jako osobnik pogodzony z losem, dający się nieść wraz z jego prądem i kołysać na jego falach, niczym papierowy stateczek. Podświadomie unikając analizowania braków i niedostatków własnego życia, przynajmniej do momentu narodzin dziecka nie był nim zbytnio rozczarowany. Jedynym marzeniem Ptaka było odbycie podróży do dzikiej, niezbadanej Afryki, ale egzystencja niepełnosprawnego dziecka, którego rehabilitacja z pewnością wiązałaby się z ogromnymi kosztami jawi się jako gwoźdź do trumny, w której należałoby pochować to jedyne, potajemne pragnienie głównego bohatera. Autor poprzez odmalowanie zachowania młodego ojca, targanego wątpliwościami, czy należy pozwolić dziecku żyć, dokonuje brutalnego zszargania świętego obrazu rodziny. Ciepło domowego ogniska zaczyna ustępować miejsca myśliwskim skojarzeniem, zgodnie z którymi Ptak jest niczym schwytana w zasadzkę zwierzyna – jego małżeństwo to pułapka, tyle, że z wciąż otwartymi drzwiami, umożliwiającymi ucieczkę, rezygnację, odwrót. Narodziny dziecka stanowią w tej układance ostatni akcent wolności, silny podmuch, który może bezpowrotnie zamknąć wrota klatki. Trudno w takim układzie szukać miłości, wsparcia, zrozumienia, stąd też samotność bohatera jest niemal bezbrzeżna, czarna i lepka niczym smoła, z której będąc w niej zatopionym po szyję, nie sposób się wydostać.

W moim odczuciu ukazanie jak bardzo bezradny jest rodzic wobec choroby własnego dziecka stanowi najmocniejszy punkt książki. Ptak w żadnej mierze nie może pomóc swojemu maleństwu – pozostawiony sam na polu walki z synem-potworkiem wpada w panikę, wzorem otoczenia spoglądając na własnego potomka jak na wybryk natury, pozbawiony ludzkich cech. W jego mózgu lęgnie się tasiemiec egoizmu, nakazujący myśleć o ułomności dziecka jedynie przez pryzmat własnych zawiedzionych nadziei, a umysł zaczyna rozpalać nieznośny rak wstydu – krępująca jest zarówno wada własnego synka, do której nie sposób przyznać się przed znajomymi oraz sąsiadami (ale jak uniknąć ich ciekawskich spojrzeń, wścibskich pytań, dociekliwych języków?) jak i własne podłe, świadczące o małości serca postępowanie. Ptak niemal przez całą powieść pogrążony jest w rozterce dotyczącej tego, co może zaoferować własnemu dziecku – czy powinna być to miłość, akceptacja, pomoc, czy też szybka śmierć, kończąca pobyt maleństwa na tym zimnym, twardym, chropowatym, niebezpiecznym, niegościnnym świecie, skąpanym w oślepiającej jasności, ogromnym i bezkresnym, którego nie da się w całości zapełnić całym sobą, jak miało to miejsce w macicy.

Fabuła utworu to w głównej mierze wędrówka Ptaka, który pragnąc uciec przed ciążącą nad nim odpowiedzialnością, odbywa podróż w głąb własnej osobowości, próbując zrozumieć zarówno własne fobie, jak i motywy kierujące jego dotychczasową egzystencją. Bohater przedzierzga się w poczwarkę zamkniętą w kokonie swojej osobistej tragedii, którą stara się uśmierzyć za pomocą różnorakich środków. Seks, alkohol, rozwiązłość, agresja, wspomnienia. Ptak robi wszystko co może, byle tylko oddalić się od dręczącego go dziecka-potworka. Wizja potomka skazanego na wegetację rośliny, wymagającego bezustannej, całodobowej opieki paraliżuje umysł głównego bohatera. W nowonarodzonym życiu dostrzega on głównie zagrożenie – synek to bardziej potworny chwast, czy armia okupacyjna, bezpardonowo wkraczająca w egzystencję Ptaka, pozbawiając go złudzeń o wolności, obdzierając z marzeń, na spełnienie których zabraknie zarówno czasu jak i pieniędzy.

Książka, utrzymana w mocno naturalistycznej konwencji bezwzględnie obnaża podłość ludzkiego charakteru. Wszyscy, łącznie z Ptakiem, uważają, że najlepszym wyjściem byłoby pozbycie się dziecka, ale nikt nie ma odwagi, by podjąć zdecydowane działania w tym kierunku. Ptak zostaje pozostawiony sam na sam ze swoim problemem – to jego osobista sprawa, z którą samodzielnie musi się zmierzyć. Przeraża jednak to automatyczne odebranie niepełnosprawnemu ludzkich przymiotów, pozbawienie go nawet elementarnej osobowości – synek Ptaka traktowany jest jako wybryk natury, ciekawostka medyczna, brzemię młodych rodziców, hańbiące świadectwo nieudanej miłości, etc., ale tylko zagraniczny przyjaciel Ptaka, pan Delczew, który obdarza głównego bohatera znakomitym cytatem z listów Kafki (jedyną rzeczą, którą rodzice mogą zrobić dla dziecka, to powitać je, kiedy przychodzi na świat), potrafi ujrzeć w maleństwie ludzką istotę. W świetle tych faktów, wydaje się, że bardzo częste przyrównywanie kolejnych postaci oraz ich zachowań do pierwotnych wzorców zaczerpniętych ze świata zwierząt jest zabiegiem celowym. Autor zdaje się twierdzić, że skoro na miano człowieka nie zasługuje nawet bezbronne, zdeformowane biologicznie dziecko, to tym bardziej nie są nimi osobnicy, którzy tak łatwo wydają tego typu istnienie na pastwę śmierci.

W Sprawie osobistej możemy podziwiać genialny literacki warsztat Kenzaburō Ōe, z którym miałem okazję zetknąć się w czasie lektury Futbolu ery Man’en. Uwagę zwraca bogata symbolika, którą obficie upstrzone są karty powieści oraz nawiązania do francuskiego egzystencjalizmu (z głową zabandażowaną głową Jean-Paul Sartre na czele). Samobójca-wisielec, transwestyta-homoseksualista, skrywający swój sekret pod maską kobiety, motyw autodestrukcyjnej ekspiacji, czy potężna kobieta, niczym Cerber strzegąca dostępu do kryjówki Delczewa to drobne niuanse, zdobnicze dodatki, pozostające bez kluczowego wpływu na fabułę, które jednak składają się na charakterystykę prozy japońskiego artysty, przesiąkniętej lepkim pesymizmem. Kenzaburō Ōe po raz kolejny dał się poznać także jako naturalista, skrzętnie odnotowujący każdą biologiczną czynność, którą wykonują jego bohaterowie. Szorstki dotyk włosów łonowych na udzie, ofiara złożona z pijackich wymiocin, z dobrze widocznym miąższem cytryny, czy seks analny, z towarzyszącymi mu dziwnymi odgłosami oraz lekko nieprzyjemnym zapachem – jak na dłoni widać, że pisarz lubi epatować tym, co dla wielu wydaje się obrzydliwe, chociaż jest tak bardzo ludzkie.

Reasumując, Sprawa osobista okazała się wyjątkową lekturą. Kenzaburō Ōe, podobnie jak w Futboluery Man’en rozgrzebał najmroczniejsze zakamarki psychiki swoich bohaterów, wywlekając na światło dzienne wszelkie brudy, jakie skrywa w sobie umysł człowieka. Autor z wręcz perwersyjną nachalnością zaprezentował słabość oraz ułomność ludzkiego charakteru, który w obliczu groźby wytrącenia z torów bezpiecznej codzienności i rutyny, skłonny jest popełnić nawet największą podłość. Jednocześnie utwór to powieść o trudnym dojrzewaniu psychicznym, o dorastaniu do powzięcia odpowiedzialności za swoje czyny oraz o umiejętności dostrzeżenia człowieka w każdej ludzkiej istocie, nawet zdeformowanej, czy chorej. Książka w moim mniemaniu to piękna, choć niewątpliwie bardzo trudna i bolesna lekcja humanizmu. Podobnie jak Koczowniczka oraz Luiza, chylę czoła przed odwagą autora, który mimo, iż zapewne niejeden czytelnik będzie utożsamiał go z samym Ptakiem, nie zawahał się zaprezentować całej gamy negatywnych emocji odczuwanych przez ojca niepełnosprawnego ojca. Wydaje mi się, że do wielu uczuć, które kojarzą się głównie z zachowaniem małostkowym, podłym, zasługującym na pogardę, większość ludzi nie potrafiłaby się przyznać nawet przed samym sobą.

Wasz Ambrose