Radosław Rak "Baśń o wężowym sercu albo wtóre słowo o Jakóbie Szeli" - O Golicji i Głodomerii albo tragiczny (anty)bohater

Radosław Rak

Baśń o wężowym sercu albo wtóre słowo o Jakóbie Szeli

Wydawnictwo: Powergraph

Seria: Kontrapunkty

Liczba stron: 464

Rok 1846 to jeden z wielu tragicznych okresów w niełatwej i naznaczonej krwią historii Polski, chociaż z rokiem tym wiązano spore nadzieje. To właśnie wtedy zaplanowano wybuch powstania, które swoim zasięgiem objąć miało trzy zabory, i którego skutkiem miało być odrodzenie się polskiej państwowości. Co istotne, spiskowcy, pomni na klęski ponoszone w poprzednich zrywach narodowowyzwoleńczych, zaczęli uwzględniać czynnik chłopski, który zaczął jawić się jako nieodzowny w odniesieniu końcowego sukcesu. Tyle, że warunek konieczny do rozbudzenia patriotycznych uczuć wśród jednej z najuboższych warstw społecznych – zniesienie poddaństwa – wywracał do góry nogami dotychczasowy porządek oparty na powinnościach feudalnych, z czym wielu szlachciców nie mogło się pogodzić. Opieszałość w temacie poprawy doli chłopów została skrzętnie wykorzystana w zaborze austriackim, w którym to urzędnicy Cesarstwa Austro-Węgierskiego dążyli do zantagonizowania włościan i ziemiaństwa. Proces ten zakończył się pełnym sukcesem – nie dość, że powstanie krakowskie, które rozpoczęło się w nocy z 21. na 22. lutego 1846 roku udało się zdusić niemal w zarodku (za koniec zrywu podaje się datę 3. marca 1846 roku), to dzięki rozpuszczonej plotce o rzekomej akcji zbrojnej, jaką to szlachta miała przeprowadzić przeciwko chłopom, doszło do gwałtownych rozruchów określanych mianem rabacji galicyjskiej. W ich wyniku zbrojne bandy chłopów zrabowały bądź zniszczyły prawie 500 dworów szlacheckich, zabijając przy tym wg różnych szacunków od 1200 do 3000 osób, niemal wyłącznie ziemian oraz ich urzędników. By przekonać się dlaczego włościanie tak ochoczo przyłączali się do antyszlacheckiego buntu, warto zapoznać się z panującymi podówczas stosunkami. Dobrą ku temu okazją jest oczywiście literatura, i to nie tylko historyczna. Spośród pozycji beletrystycznych godna uwagi jest choćby powieść Baśń o wężowym sercu albo wtóre słowo o Jakóbie Szeli autorstwa Radka Raka (ur. 1987), która w 2020 roku uhonorowana została Nagrodę Literacką "Nike".

Książka to fikcyjna biografia Jakóba Szeli (1787 – 1860), jednego z najbardziej znanych przywódców chłopskich wystąpień. Szela to postać tragiczna, którą trudno jednoznacznie oceniać – z jednej strony uważany jest za zdrajcę odpowiedzialnego za rzeź wielu polskich patriotów oraz klęskę krakowskiego powstania, z drugiej zaś uchodzi za obrońcę uciśnionych, który walnie przyczynił się do poprawy chłopskiej doli. To właśnie na motywie niejednoznaczności i antynomii oparta jest koncepcja dzieła Radka Raka, bowiem polski autor decyduje się na dosłowne potraktowanie dualizmu postaci Jakóba Szeli..

Takie rozwiązanie fabularne staje się możliwe dzięki zastosowaniu elementów fantastycznych. Pisarz wplata w swoją prozę wątki baśniowe, plotąc życiorys Szeli z mitów, legend oraz ludowych podań. Czarty, wiedźmy, rusałki, Król Węży, wyrywane i ofiarowywane innym serca – czegoż to nie znajdziemy na kartach utworu, który żywo korzysta z folkloru Pogórza Jasielskiego, Strzyżowskiego oraz Beskidu Niskiego. W rezultacie Baśń o wężowym sercu – powieść osadzona w konkretnych realiach społeczno-obyczajowych Królestwa Galicji i Lodomerii – to najprawdziwsza klechda, w której świat rzeczywisty naznaczony jest niemałym, onirycznym sznytem.

Dzieło nie samą konwencją baśniową jednak stoi – Baśń o wężowym sercu to w ogromnej mierze opowieść o ucisku i ciemiężeniu włościan przez szlachtę. Rak precyzyjnie odmalowuje warunki panujące na galicyjskiej wsi, ukazując tym samym jak trudny i beznadziejny był los ówczesnego chłopa, który niemal zupełnie zależał od widzimisię pana: A do dworu, nie obraźcie się, każdy cham ma urazy, krzywdy i rany od pokoleń niewylizane. To i idą rachunki wyrównywać. Za niesprawiedliwie liczoną pańszczyznę, za kupowanie i sprzedawanie ludzi, jakby byli bydłem albo kurami, za nieuznawanie dawnych przywilejów, za gwałcenie dziewek, za palenie chałup tym, co posłali dzieci do szkoły, za zakaz wędrowania poza własną wieś, za podatki od kminku, grzybów i jagód, które każdemu winny się należeć darmo jak woda, bo nikt ich przecież w lesie nie sadził, a już na pewno nie panowie… [1]. Radek Rak boleśnie uświadamia nam, że galicyjski chłop z połowy XIX wieku w oczach swojego pana to w zasadzie istota niższego rzędu, z którą najprościej jest się porozumieć za pomocą przemocy.

Baśń o wężowym sercu pozwala zrozumieć dlaczego świadomość narodowa w niższych warstwach społecznych kształtowała się tak mozolnie, dlaczego chłopi z reguły nie palili się do tego, by ginąć za sprawę polską, która utożsamiana była z gnębicielami i ciemiężycielami, tj. szlachtą. Z tego też względu utwór Radka Raka to niezbyt pochlebny portret ziemiaństwa, którego przedstawiciele w większości jawią się jako osoby odklejone od otaczającego ich świata i nie dostrzegające zachodzących w nim zmian – narastająca od lat wrogość ze strony chłopstwa podsycana przez austro-węgierskich urzędników jest ignorowana bądź lekceważona, bowiem w powszechnym mniemaniu chamstwo jest zbyt głupie, by umiało się zorganizować i realnie zagrozić jaśnie panom. Symbolem tej umysłowej ciasnoty jest przytoczona autentyczna historia Antoniego Bryka (1820 – 1881), chirurga i profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego, który jako syn chłopa przez lata gnębiony był przez hrabiego Kazimierza Krasickiego, żądającego od Bryka, wtedy jeszcze studenta medycyny Uniwersytetu w Wiedniu, by ten wrócił do rodzinnej wsi i przejął po zmarłym ojcu gospodarstwo oraz zobowiązania pańszczyźniane. Bryk, aby odwlec powinności zmuszony był wstąpić do cesarsko-królewskiej armii w charakterze lekarza wojskowego, zaś dopiero zniesienie poddaństwa w Galicji w 1848 roku całkowicie uwolniło go od roszczeń Krasickiego, którzy (…) pisali do namiestnika pisma, by im tego Bryka oddać, bo to ich chłop, a miejsce chłopa w polu i w gnoju [2].

Z racji podjętej tematyki książka cechuje się raczej mrocznym i ponurym klimatem, który zostaje jednak przełamany malowniczymi opisami przyrody. Radek Rak, z pochodzenia dębiczanin, umiejętnie pokazuje piękno najbliższego regionu, tj. Pogórza Strzyżowskiego, Pogórza Jasielskiego oraz Beskidu Niskiego. Budowane z pozazdroszczenia godną lekkością słowne pejzaże wywierają ogromne wrażenie i kuszą, by się w nich zanurzyć. Jednocześnie ta urokliwość natury żywo kontrastuje z brzydotą i podłością człowieczych charakterów, które zostają bardzo mocno wyeksponowane.

Ostatnim akcentem godnym czytelniczej uwagi jest język, jakim operuje autor. Baśń o wężowym sercu stylizowana jest na wiejską gawędę, która przytaczana jest językiem delikatnie nasyconym archaizmami oraz przyozdobionym ciekawymi porównaniami (za drobną dysharmonię uznać można przewijające się momentami zbyt gęsto wulgaryzmy). Nie zmienia to jednak faktu, że polszczyzna, jaką raczy nas Radek Rak jest bardzo dźwięczna i przyjemna dla ucha – niektóre fragmenty aż proszą o to, by przeczytać je na głos i cieszyć się brzmieniem.

Baśń o wężowym sercu albo wtóre słowo o Jakóbie Szeli jest bardzo ciekawą interpretacją biografii postaci niezwykle tragicznej, a przy tym znamiennej dla polskiej historii. Radosław Rak z ogromną wprawą i w idealnych proporcjach miesza ze sobą prawdę historyczną oraz ludowe przypowieści, z których udało się uzyskać intrygującą miksturę pozwalającą zagościć na galicyjskiej wsi z połowy XIX wieku oraz poznać targające nią konflikty i dramaty. Warto przeczytać!

Ambrose

 

------------------------------------

[1] Radosław Rak, Baśń o wężowym sercu albo wtóre słowo o Jakóbie Szeli, Wydawnictwo Powergraph, Warszawa 2021, s. 432 – 433

[2] Tamże, s. 274