Anna Cieplak "Ma być czysto" - Niebezpieczeństwo myślowych klisz

Anna Cieplak

Ma być czysto

Wydawnictwo: Krytyka Polityczna

Liczba stron: 232

 

Człowiek to zwierzę stadne i fakt ów niesie za sobą wiele implikacji, których oddziaływania każdy z nas, na różny sposób i z różną intensywnością, doświadcza na własnej skórze. Jedną z nich jest to, że niemal całe nasze życie spędzamy bytując i funkcjonując w grupie, co wiąże się z tym, że nasza osoba podlega nieustannym osądom. Zachowanie, wygląd, poglądy, towarzystwo, w jakim się obracamy, i wszystkie inne elementy budujące naszą osobowość są odpowiednio kategoryzowane i oceniane, co ma niebagatelny wpływ na zajmowaną przez nas pozycję społeczną. A o tym jak istotne może być to, jaki szczebel społecznej drabiny zajmujemy, najboleśniej przekonują się Ci, którzy znajdują się na niej najniżej, co bardzo udanie zobrazowała Anna Cieplak w swojej debiutanckiej powieści Ma być czysto.

Na fabułę książki składają się sceny z egzystencji dwóch piętnastolatek z Dąbrowy Górniczej, Oliwki i Julki. Dziewczyny chodzą do jednej klasy i przyjaźnią się, chociaż pochodzą z zupełnie odmiennych środowisk. Julka to córka przedstawicieli klasy średniej, zaś Oliwka wywodzi się z rodziny, która znajduje się niebezpiecznie blisko społecznego marginesu. Znajomość nastolatek zadzierzga się w sposób naturalny, jako, że bohaterki dobrze się rozumieją, tyle, że bezwzględny świat ludzi dorosłych bardzo szybko i brutalnie uzmysławia im, że ich przyjaźń to rodzaj mezaliansu – czegoś mierżącego i niestosownego, bo zakłócającego ustalony porządek rzeczy.

Oliwia i Julia różnią się już na pierwszy rzut oka. Julka mieszka w domu jednorodzinnym, niemal wszędzie jest podwożona samochodem przez ojca lub macochę, posiada masę firmowej odzieży, a co najważniejsze może liczyć na troskę i zainteresowanie rodziców. Na przeciwnym biegunie jest Oliwia, która musi zajmować się przyrodnim rodzeństwem, z racji tego, że mama i babcia niemal bez przerwy wyjeżdżają do Niemiec jako opiekunki osób starszych, zaś ojczym pracuje na zmiany i regularnie ciągnie nadgodziny w pobliskiej hucie. Z tego względu Oliwia sama dba o siebie, co skutkuje tym, że ciągle wisi nad nią widmo kuratora rodzinnego mogącego wysłać ją do ośrodka dla trudnej młodzieży. Utwór Anny Cieplak nie koncentruje się jednak na tym, co dzieli obie nastolatki, ale na tym, co je łączy. Tym czynnikiem wiążącym jest wspólna płaszczyzna doświadczeń, która okazuje się zaskakująco szeroka – dziewczyny mierzą się z tymi samymi, jakże licznymi dla okresu dojrzewania, problemami, do których zaliczają się kiepska samoocena, kłopoty z akceptacją samego siebie, ustawiczne porównywanie się z innymi, walka o aprobatę grupy rówieśniczej, lęk przed ośmieszeniem się, pierwsze kontakty seksualne, niekiedy naznaczone przemocą czy brak należytego wsparcia ze strony rodziców, z którymi coraz trudniej jest się dogadać.

Bardzo ciekawie odmalowano również przeszkody piętrzące się przed przyjaźnią Julki oraz Oliwii, którymi w największej mierze są przyjęte konwenanse i stereotypy. Anna Cieplak na przykładzie obu dziewcząt pokazuje z jaką łatwością piętnuje się, stygmatyzuje i wyklucza osoby, po których z racji samego pochodzenia spodziewamy się czynów niewłaściwych. Stąd jednakowe działania mogą być oceniane zarówno jako incydentalne wyskoki składane na karb buzujących hormonów lub jako przejaw postępującej demoralizacji i zepsucia, w zależności od tego, kto będzie ich autorem. Ta relatywność jest też świetnie podkreślona na poziomie językowym – obie dziewczyny mają tzw. zrekonstruowaną rodzinę (czyli jedno z rodziców zdecydowało się na założenie nowej), tyle, że bez formalnego zatwierdzenia w postaci ślubu, przy czym u Julki mamy do czynienia ze związkiem partnerskim, zaś u Oliwii z konkubinatem. Język – podstawowy środek komunikacji – tutaj zostaje zastosowany jako narzędzie pozwalające rozróżnić status materialny obu protagonistek, co tylko wzmacnia istniejące podziały.

Ma być czysto to powieść o tyle wartościowa, że autorka nie zadowala się pobieżnym portretem swoich bohaterek i ich najbliższego otoczenia. Anna Cieplak drobiazgowo zdziera lakier pozorów, ukazując jak wiele zaskakujących rzeczy się pod nim kryje. Klasa średnia, mimo błyszczącej fasady, też zmaga się z niemałymi problemami finansowymi (kredyty i alimenty to poważne obciążenie dla niejednego domowego budżetu), zaś Rychu, nieformalny ojczym Oliwki, któremu niemal z automatu przypina się łatkę reprezentanta patologii, wcale nie jest alkoholikiem wykorzystującym seksualnie swoją pasierbicę, tak jak niejeden czytelnik mógłby tego oczekiwać. Książka roi się od tego typu szczegółów i drobiazgów, które zebrane w całość, pozwalają dostrzec nasze tendencję do błyskawicznego wydawania ocen i osądów na temat innych, bazując na domysłach i myślowych kliszach. Ma być czysto bardzo umiejętnie prezentuje, że takie postrzeganie innych jest nie tylko niesprawiedliwe, ale i krzywdzące oraz opresyjne.

Kolejnym elementem utworu, na który warto zwrócić uwagę jest precyzyjne nakreślenie funkcjonowania wszelakiej maści instytucji, które z założenia mają pomagać słabszym, ale które nierzadko są niewydolne, zaś ich działalność przynosi efekty odwrotne od założonych. Znakomitym podsumowaniem tej skomplikowanej kwestii są słowa Oliwii, która zastanawia się nad przebiegiem własnej rozprawy i postawą sędziny: Czemu nie zapytała, czy zajmuje się młodszymi dziećmi, sprząta, robi zakupy, płaci rachunki, planuje poprawić oceny i normalnie chodzić do szkoły? [1]. Cieplak sygnalizuje, że system opiekuńczo-wychowawczy w zbyt dużym stopniu nastawiony jest na karanie, zaś zapobieganie i zniechęcanie przed wykroczeniami odbywa się przede wszystkim za pomocą gróźb. Brakuje dialogu, wysłuchania tego, co ma do powiedzenia druga strona czy chwalenia i nagradzania pozytywnych zachowań. Jednocześnie pisarka przedstawia jak trudną rolę do wypełnienia mają pracownicy socjalni, zmagający się na co dzień z nieufnością ze strony osób, którym usiłują pomóc.

Ostatnią składową, o której czuję się zobowiązany wspomnieć jest język, jakim operuje Cieplak. Autorka raczy nas młodzieżowym slangiem, w który wplatane są teksty popularnych pośród młodego pokolenia piosenek, a wszystko zostaje podlane frapującymi, momentami zabawnymi neologizmami oraz porównaniami. Całość brzmi bardzo przekonująco, chociaż muszę zdradzić, że nie wystarczyły mi przypisy, w jakie zaopatrzona jest książka – znaczenie niektórych słów musiałem sprawdzać w Internecie.

Reasumując, Ma być czysto to dobra lektura, która porusza ważną tematykę, jaką jest niewątpliwie wkraczanie w dorosłość. Cieplak przybliża z czym muszą mierzyć się współczesne nastolatki, przy okazji portretując realia życia w średniej wielkości mieście, gdzie zdecydowanie trudniej jest ukryć swoje wybryki czy chwile słabości za zasłoną anonimowości. Powieść nie jest może idealna – z racji przyjętej formy mamy do czynienia z wybranymi epizodami, między którymi zdarzają się spore przeskoki czasowe, zaś niektóre wątki są potraktowane zbyt powierzchownie – ale wg mnie warto docenić inicjatywę Cieplak, która stara się zilustrować perspektywę, z jakiej na świat patrzą młodzi ludzie. Świetna jest też wymowa dzieła, którą można zawrzeć w stwierdzeniu: zamiast kogoś skreślać na starcie, wyciągnijmy do niego pomocną dłoń.

Ambrose

---

[1]  Anna Cieplak, Ma być czysto, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2016, s. 125