Sana Krasikov "Patrioci" - W pogoni za ideałami

Patrioci

Sana Krasikov

Tytuł oryginału: The Patriots: A Novel

Tłumaczenie: Dorota Konowrocka-Sawa

Wydawnictwo: W.A.B.

Seria: Don Kichot i Sancho Pansa

Liczba stron: 672



 

Młodość przejawia tendencje do wiary, że świat to materia opona, ale nie na tyle, by nie dało się jej zmienić. Temu zapatrywaniu (w sporej mierze naiwnemu) na ogół towarzyszy przeświadczenie o własnej potędze i kreatywności. W rezultacie wielu ludzi w okresie wchodzenia w dorosłość angażuje się w projekty i działania, które w opinii otoczenia z góry skazane są na niepowodzenie. Walka z wiatrakami, jako zajęcie i żmudne i męczące, najczęściej prowadzi do otrzeźwienia i zgorzknienia – młody człowiek przekonuje się o własnych ograniczeniach, co w przyszłości pozwala nieco lepiej mierzyć siły na zamiary. Są jednak osobnicy, którym wrodzone upór i duma nie pozwalają przyznać się do porażki – takie bezkompromisowe podejście wymaga jednak ogromu poświęcenia, co nierzadko pociąga za sobą cierpienia i wyrzeczenia, również ludzi z najbliższego otoczenia. Skutki bezmyślnego brnięcia za ideałami dobrze ukazano w książce Patrioci autorstwa Sany Krasikov (1979), urodzonej w ZSRR amerykańskiej prozaiczki.

 

Pokaźnych rozmiarów utwór (polskie wydanie liczy sobie ponad 600 stron) opowiada o Amerykanach, którzy w latach 30-tych ulegają wykreowanemu mitowi Związku Socjalistycznego Republik Radzieckich. Pod wpływem roztaczanych wizji, zgodnie z którymi komunistyczne imperium to miejsce, gdzie w życie można wprowadzić najpiękniejsze idee równości i braterstwa, porzucają oni swoją ojczyznę i migrują do Kraju Rad, by dołączyć do wzniesienia utopijnej budowli. Tyle, że konfrontacja oczekiwań rozbudzonych przez propagandę z radziecką rzeczywistością okazuje się doświadczeniem tyleż bolesnym, co niebezpiecznym. Posmak rozczarowania jest tym bardziej gorzki, że niedoszły raj to groźna pułapka, z której nie sposób się wyrwać. Sprawy są tym bardziej beznadziejne, że władze USA nie przejawiają zbytniej ochoty do udzielania pomocy Amerykanom, którzy wcześniej wyparli się własnych korzeni.

 

Pretekstem do odmalowania perypetii pechowców, którzy uwierzyli w przejaskrawiony wizerunek ZSRR jest postać Florence Fein. Ta młoda Amerykanka o żydowskim pochodzeniu opuszcza Brooklyn, by odnaleźć szczęście i spełnienie w Kraju Rad. Po latach jej tragiczne losy odtwarza syn Julian. Wychowany w ZSRR, zawiedziony komunistycznymi realiami już jako dorosły człowiek wyrusza w kierunku przeciwnym do tułaczki swojej matki. W Ameryce udaje mu się znaleźć pracę odpowiadającą jego zainteresowaniom i ambicjom – konstruowanie statków do transportu ropy w trudnych arktycznych warunkach sprawia też, że Julian często odwiedza Moskwę w ramach wyjazdów służbowych. To właśnie sposobność regularnych wizyt w Rosji oraz zasłyszana przez znajomego z lat dziecięcych plotka jakoby Florence Fein miała być tajną współpracowniczką NKWD stają się impulsem, by wykorzystać fakt odtajnienia akt KGB i poznać zawiłą historię własnej matki. Wyjazd do Federacji Rosyjskiej to także rodzaj misji ratunkowej – Lenny, syn Juliana jest zafascynowany postacią swojej niezłomnej babki i podobnie jak ona pragnie udowodnić swojej rodzinie, że jest osobą zdolną i zdeterminowaną. Tyle, że prowadzenie interesów w putinowskiej Rosji to zajęcie bardzo zdradliwe i ryzykowne. 

 

Patrioci, trzypokoleniowa saga to wielowątkowa lektura, która porusza szereg zagadnień. Sana Krasikov prezentuje w nich tło społeczno-polityczne Związku Radzieckiego na tle burzliwych lat 30-tych oraz 40-tych, kiedy to walka o władzę i wpływy w partii komunistycznej doprowadza do czystek, których ofiarą może paść właściwie każdy. Ten niepokój o własny byt i związana z nim niepewność nakreślona zostaje z perspektywy migrantów, a więc ludzi, którzy do Kraju Rad przybyli z własnej woli, i którzy, przynajmniej początkowo, uważają się przede wszystkim za świadków zachodzących wypadków. Szybko jednak następuje brutalne uzmysłowienie sobie, że kiedy potężne mechanizmy Wielkiej Historii zaczynają swoją pracę, niemożliwym jest stanie z boku. Wciągnięcie w tryby gęsto smarowane krwią winnych i niewinnych ofiar to bardzo surowa lekcja na temat tego, jak nieznaczącym i bezsilnym elementem jest jednostka ludzka, która nie ma najmniejszych szans w starciu z ludzką masą, reprezentowaną czy to poprzez partię, więziennych strażników, oprawców z NKWD czy przez współobywateli pałających wrogością katalizowaną przez strach i nieufność.

 

Erozja międzyludzkich kontaktów to kolejna istotna warstwa dzieła. Sana Krasikov stara się naszkicować portret człowieka sowieckiego, który by przetrwać musi zerwać wszelkie więzy uczuciowe oraz oduczyć się zasad logicznego myślenia. Z jednej bowiem strony nie sposób odgadnąć, kto jest, był lub będzie donosicielem, z drugiej zaś próby przewidzenia klimatu politycznego zmieniającego się zaskakującą szybkością przypominają wróżenie z fusów. Zarzuty o: Nieścisłości, nieprawidłowe interpretacje i odchylenia ideologiczne [1] grożą wszystkim bez wyjątku, a litość, współczucie czy miłość to oznaki słabości, którą system potrafi bezwzględnie wykorzystać, szczególnie jeśli uwzględni się oczywistą prawdę, że darmowa siła robocza pochodząca z GUŁagów jest dość krucha i trzeba ją systematycznie zasilać nowymi oddziałami skazańców. Nieczułość i zobojętnienie są tym bardziej wskazane, że niemal w każdej chwili, z trudnych do ustalenia przyczyn oprawcy mogą dołączyć do grona prześladowanych. Jeśli dodać jeszcze do tego wegetację w stanie permanentnej niepewności to oczywistym staje się, że stalinowski ZSRR to kraina tak dalece zdehumanizowana, że najmniejszy ludzki odruch budzi zdumienie, ale i powątpiewanie.

 

Symbolem tego postępującego odczłowieczenia jest komunałka, czyli rodzaj mieszkań zaprojektowanych z myślą o kolektywizacji trybu życiu. Do owego celu, którym de facto było odarcie egzystencji z wszelkich aspektów intymności, dążono poprzez stłoczenie maksymalnej liczby ludzi na minimalnej przestrzeni, i zmuszenie ich do korzystania z jednej wspólnej kuchni oraz łazienki. Krasikov podkreśla, że takie rozwiązanie rodzi głównie (…) bezbrzeżną ignorancję i złośliwość, wszechobecną zawiść i małostkowość [2], co tylko pogłębia paranoiczny lęk przed bliźnim, po którym oczekuje się najgorszych zachowań.

 

Warto jednocześnie nadmienić, że Patrioci nie są książką, w której przybliżono wyłącznie absurdy i potworności ZSRR. Równie mocnej krytyce poddane są Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. Ustami swoich bohaterów Sana Krasikov mówi wprost o porzuceniu własnych obywateli, tj. zdesperowanych Amerykanów, którzy w czasach Wielkiego Kryzysu masowo wyjeżdżają do ZSRR w poszukiwaniu lepszych warunków bytowych, nie mając przy tym pojęcia, że Kraj Rad to w istocie państwo totalitarne – autorka przypomina, że wszyscy ci naiwni Amerykanie, przy cichej zgodzie Waszyngtonu stracili swoje paszporty (oddając dokument do wpisania obowiązkowego meldunku), stając się obywatelami, czy raczej więźniami ZSRR, a ich tragiczne losy – nierzadko zakończone śmiercią czy to w więzieniach NKWD czy też w obozach pracy – przez długie lata zostają osnute całunem przemilczenia. Jest to o tyle obłudne, że właściwie do momentu wybuchu Zimnej Wojny, USA prowadzi bardzo ożywione kontakty z ZSRR, wysyłając bądź sprzedając do imperium Stalina surowce, materiały oraz kadry ludzkie niezbędne do szybkiego uprzemysłowienia państwa. 

 

Patriotów można uznać za pomnik poświęcony pamięci ofiar stalinowskiego reżimu. Książka to rozliczenie z mrocznym okresem panowania Iosifa Wissarionowicza Dżugaszwiliego, kiedy to byt pojedynczego człowieka stracił jakąkolwiek wartość (źródła historyczne mówią nawet o 20 milionach ofiar terroru uprawianego na masową skalę). Powieść to także rodzaj ostrzeżenia, bowiem wydarzenia rozgrywające się w putinowskiej Rosji posiadają bardzo wiele punktów stycznych ze stalinowskimi czasami. Mocna proza, która w intrygujący sposób odsłania mniej znane karty historii.

---

[1] Sana Krasikov, Patrioci, przeł. Dorota Konowrocka-Sawa, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2019, s. 449

[2] Tamże, s. 291