Petr Šabach "Dowód osobisty" - Smaki młodości

Dowód osobisty

Petr Šabach

Tytuł oryginału: Občanský průkaz

Tłumaczenie: Julia Różewicz

Wydawnictwo: Afera

Liczba stron: 216

 

 

 

  
 

Młodość to ten okres naszego życia, kiedy robimy rzeczy nieco szalone i zwariowane – świat ludzi dorosłych, pełen sztywnych reguł i zasad, jawi się jako miejsce niezwykle drętwe i formalistyczne, które aż prosi się o zmianę. Tyle, że w miarę dorastania, boleśnie przekonujemy się, że zastana rzeczywistość jest twarda, oporna i bardzo niechętnie poddaje się wszelkim bodźcom zewnętrznym, w rezultacie czego, nawet najmniejsze przeobrażenia wymagają ogromnych nakładów sił. Sprawa jest tym trudniejsza, że zdecydowana większość młodych ludzi nie posiada wystarczającego doświadczenia życiowego – stąd wiele kwestii pozostaje niejasnych, o niektórych dopiero przyjdzie dowiedzieć się autopsji (nierzadko w dość przyjemnych okolicznościach), a niemała część okaże się jedynie naiwnymi rojeniami. To zderzenie z panującymi realiami bywa mniej lub bardziej gwałtowne i dotkliwe – w przypadku protagonistów książki Dowód osobisty autorstwa czeskiego pisarza Petra Šabacha (1951 – 2017) mamy do czynienia z tą drugą, bardziej drastyczną opcją.

Bohaterów powieści poznajemy w chwili otrzymania tytułowego dowodu osobistego. Ta podniosła, przynajmniej z państwowego punktu widzenia, ceremonia, której wagi nie do końca pojmują sami zainteresowani, stanowi swoistą inicjację, bo oto 15-letni młody człowiek oficjalnie staje się obywatelem, z czym wiąże się niezbyt wiele przywilejów (prawo do głosowania czy spożywania alkoholu nabywa się dopiero w wieku 18 lat), ale za to całkiem sporo obowiązków (najchętniej egzekwowanym jest konieczność legitymowania się, kiedy tylko czujny policjant stwierdzi, że zachodzi takowa potrzeba). Cała historia snuta jest przez pierwszoosobowego narratora, którego z racji zbieżności wielu punktów życiorysu można traktować jako alter ego Petra Šabacha – za jego sprawą poznajemy losy paczki chłopaków z praskich Dejvic, których dojrzewanie przypada na szarobure lata 60-te oraz wcale nie barwniejsze lata 70-te XX wieku. Te kolorowe ptaki – najpierw szkolne łobuziaki, a później długowłosi, niepokorni i zbuntowani osobnicy, nie akceptujący zastanego socjalistycznego ustroju – na swoje sposoby usiłują egzystować i trwać wedle własnych norm i dewiz. Niezależność myślenia, brak zgody na oficjalną, propagandową wizję oraz sporadyczne, chuligańskie wybryki skutkują tym, że młodzi ludzie wyróżniają się na tle reszty społeczeństwa – nagrodą za ową inność są równie regularne, co niepożądane, kontakty z policją, która w sposób mocno fizyczny usiłuje uzmysłowić im, że nie należą oni do grona ulubieńców władz.

 

Składowymi utworu Petra Šabacha są elementy znamienne dla niemal każdego Bildungsroman, czyli powieści o formowaniu – budząca się seksualność, spożywany pokątnie tani alkohol, dostrzeganie fałszu, obłudy i hipokryzji znamiennych dla świata ludzi dorosłych czy rodzące się przyjaźnie to materia, z którą styka się niejeden nastolatek i nie inaczej jest z protagonistami Dowodu osobistego. Jednocześnie powieść to precyzyjnie odmalowana panorama czechosłowackiego komunizmu – autor celnie punktuje absurdy, niedorzeczności i bzdury towarzyszące minionemu ustrojowi. Narzędziami, jakimi posługuje się Šabach są ironia i groteska, a książka napisana jest w formie anegdot, podwórkowych opowieści i knajpianych historyjek – tym sposobem na plan wprowadzone zostają niemałe zastępy postaci drugoplanowych, z którymi wiążą się intrygujące incydenty. Całość skrzy się od humoru, chociaż nie brakuje też momentów strasznych czy przerażających. Kanon survivalu na praskich osiedlach ((…) do niepisanych zasad sztuki przetrwania w tamtych czasach należało zagranie „Oou plis, stej łif mi, Dajana” na akustycznej i trafienie kostką brukową w puszkę na odległość dziesięciu metrów [1]) czy odkręcanie hydrantu jako próba obalenia panującego systemu (To nie jest zwykły hydrant, chłopcze. To hydrant radzieckiego cyrku na lodzie i nie udawaj idioty, bo dobrze wiesz, że odcięcie dopływu wody przy lodowisku sprawia, że lodowisko przestaje działać. To był sabotaż, celowy wandalizm, nie będziesz nam tu, kolego, monarchii odstawiał, już my cię nauczymy i te pe i te de [2]) to fragmenty zdecydowanie zabawne, ale tajniacy tłukący na kwaśne jabłko grupkę 14-latków za udział w studenckich juwenaliach czy kończące się pobytem w przepełnionych celach łapanki w trakcie Praskiej Wiosny, których ofiarą padają nie tylko manifestanci, ale też niewinny gapie czy przypadkowi przechodnie to epizody wzbudzające dreszcz przerażenia.

 

Co ciekawe Šabach sporo uwagi poświęca drugiej stronie barykady – zbiorowym bohaterem Dowodu osobistego są wszelakiej maści ludzie, którzy stanowią trybiki opresyjnej machiny (to właśnie ze względu na nich tytułowy dowód osobisty jawi się jako symbol zniewolenia oraz usiłowania narzucenia swojej woli poprzez inwigilację, kontrolę, a kiedy trzeba – także zastraszanie i przemoc). Wśród nich znajdziemy przedstawicieli policji, milicji obywatelskiej, tajnych pracowników służb bezpieczeństwa czy zwykłych kapusiów. Autor z odrobiną ironii, ale bez złośliwości czy nienawiści, ukazuje rozmaite portrety indywiduów, którzy kierowani różnorodnymi motywami decydują się służyć komunistycznemu aparatowi państwowemu – w tych całkiem licznych szeregach nie brakuje pospolitych mend, konformistów i sadystycznych oprawców, ale trafiają się też ofiary szantażu czy naiwnego idealizmu.

 

Reasumując, Dowód osobisty to krótka, chociaż treściwa lektura. W swoim dziele Petr Šabach  prezentuje obraz młodych ludzi (…) nie do końca ubranych, lekko podchmielonych, trochę bez poglądów, trochę ofiary narkotyków, trochę systemu, trochę pięknych i trochę złych [3] – ich zmienne perypetie stanowią kwintesencję człowieczej prozy życia, w której zdarzają się zarówno chwile  piękne, jak i mniej przyjemne.  Ważne jednak, by patrząc na to, co zsyła nam los nie tracić pogody ducha. Jednocześnie Šabach raczy nas intrygującą opowieścią na temat minionej epoki, która przybliżona zostaje ze sporym dystansem i bez martyrologicznego zacięcia.

 

 

P.S. Niewątpliwą ozdobą Dowodu osobistego są wierszyki, pisane przez Aleša, jednego z członków paczki – króciutkie, niekiedy nieco głupkowate, czasami odrobinę seksistowskie, ale wg mnie celnie oddające młodzieńcze lata. Oto jeden z nich: 

 

Koniec wakacji

 

Już się kończą wakacje

Jeżyny dojrzewają

Dwa chłopaczki na torach

Ich owoce zbierają

 

W krzewach powiew przeciągu

Słyszysz? To gwizd pociągu

Zmiotło dzieci ze stacji

To już koniec wakacji…

 

Przejechane nygusy

Smutno patrzeć na tory

Ale są też i plusy

Nie muszą iść do szkoły [4].

---

[1] Petr Šabach, Dowód osobisty, przeł. Julia Różewicz, Wydawnictwo Afera, Wrocław 2017, s. 91

[2] Tamże, s. 125

[3] Tamże, s. 151

[4] Tamże, s. 38 – 39