Olga Tokarczuk "Ostatnie historie" - Studium odchodzenia

Ostatnie historie

Olga Tokarczuk

Wydawnictwo: Literackie

Liczba stron: 292

 

 

 

 

 

 

Bardzo zajmuje mnie jedna sprawa: kiedy człowiek zaczyna umierać. Musi być taka chwila w życiu, pewnie jest krótka i niezauważalna, ale być musi. Pięcie się, rozwój, droga w górę osiąga punkt kulminacyjny i zaczyna się ześlizgiwanie. Byłoby to południe życia – słońce osiąga zenit i opada ku zachodowi. Byłoby to przesilenie burzy – największy wiatr, najgłośniejszy grom, od którego zaczyna się cisza. Najgorętszy ogień, który jest początkiem wygasania. Albo upicie się, najmocniejsze, ale już w tym samym momencie zaczyna się trzeźwienie [1]. No właśnie: czy śmierć – zagadnienie starsze niż ludzkość, a mimo to ciągle nie w pełni zgłębione i skrywające przed nami cały ogrom tajemnic – to pojedynczy akt czy długotrwały proces? Czy do odchodzenia można się przygotować, przyjąć jakąś optymalną postawę? Czy nasz zgon można choćby w niewielkim stopniu przewidzieć? Czy otaczająca nas rzeczywistość stara się jakoś zasygnalizować nasz rychły koniec? Umieranie to niełatwa i skomplikowana materia, stąd wiele towarzyszących jej pytań, na których część odpowiedzi usiłuje szukać także literatura, o czym możemy przekonać się za sprawą książki Ostatnie historie, pióra Olgi Tokarczuk.

 

Na dzieło polskiej pisarki składają się historie trzech spokrewnionych ze sobą, ale wywodzących się z różnych pokoleń kobiet. Losy matki, babki i córki splatają się (chociaż nić wzajemnych relacji jest na tyle subtelna, że początkowo łatwo ją przeoczyć), tworząc budowlę o kształcie zbliżonym do rodzinnej sagi, w której dominującą tematyką jest kres ludzkiego żywota. Protagonistki skonfrontowane zostają ze śmiercią, w obliczu której trudno pozostać obojętnym – jako, że doskonale uświadamia ona skończoność oraz kruchość człowieczej wegetacji to znakomicie sprawdza się też w roli bodźca popychającego do różnego rodzaju działań oraz rozmyślań.

 

Bycie świadkiem ostatnich godzin drugiego człowieka, mimowolnie popycha do wnikliwego spojrzenia na własną egzystencję. Myśli kierowane są na tory podsumowań i rozliczeń, czyli kwestie, którymi większość ludzi nie przejmuje się na co dzień, bowiem tego typu bilanse bardzo często nie wypadają zbyt korzystnie, ba, nierzadko boleśnie podkreślają jałowość dotychczasowego bytu, wiedzionego niejako siłą rozpędu, bez jasno określonego celu. Śmierć bliźniego może być też impulsem do odwrócenia się za siebie, tj. do zmierzenia się z bolesną czy niewygodną przeszłością – paradoksalnie to właśnie bezpowrotne zniknięcie skonfliktowanej z nami osoby może skłonić nas do tego, by rozważyć przyjętą przez nią postawę i spróbować zrozumieć motywy, jakimi kierowała się w swoim postępowaniu.

 

Wątek lat minionych wspólnie z bliskimi, które bardziej niż z chwilami szczęścia i beztroski, kojarzą się z walką, udręką, niechęcią czy wręcz wrogością to z zwrócenie uwagi na niemożność pełnego zrozumienia innych ludzi. Człowiek okazuje się być istotą nieodgadnioną (niekiedy również dla samego siebie), pełną sprzeczności i cech, które pozostają głęboko ukryte przed światem zewnętrznym. Jeśli dodać jeszcze do tego silnie zindywidualizowane odbieranie sygnałów płynących z otoczenia (Niepokoi mnie, że to samo możemy widzieć inaczej. Że każdy ma w oczach jakiś filtr i ten filtr powoduje, iż widzi się zupełnie inne rzeczy, patrząc na to samo [2]), to zrozumiałe staje się to, że prawidłowa interpretacja cudzych zachowań czy odgadywanie stanów emocjonalnych innych ludzi to nie lada sztuka. Bohaterki Ostatnich historii zapominają, bądź w ogóle nie uwzględniają tego faktu, skazując się tym samym na odgrodzenie się od siebie murem samotności, przez lata mozolnie wznoszonym z przemilczeń, wzajemnych urazów i traum (Łatwo to zrobić – wystarczy ich przekonać, że błędy są nienaprawialne, że wyroków nie da się skasować, że postanowienia robi się tylko na zawsze i że nie istnieje żadne „ale”. I jeszcze: że to, co jest, mogłoby być czym innym [3]).

 

Oczywiście w Ostatnich historiach nie mogło zabraknąć samej śmierci, która prezentowana jest z różnych ujęć. Tokarczuk w pewnych fragmentach skupia się na jej biologicznych aspektach ((…) całe ciało ciąży ku ziemi, jakby już wszystkie jego części poczuły się zmęczone i rezygnowały spokojnie z codziennych utarczek z ziemską grawitacją [4]), racząc czytelnika obrazami organizmu, który sukcesywnie staje się polem zdominowanym przez entropię, rozkład. Nie brakuje też dygresji o metaforycznym zacięciu ((…) fizycznie składamy się z tego, co umarło, z tamtych zaprzeszłych światów, jesteśmy pięknym skutkiem rozpadu [5]). Wreszcie pojawiają się starania, by rozszerzyć definicję samego pojęcia: (…) bo śmiercią jest wszystko to, co pozbawia wyboru, od czego nie ma odwrotu, czemu nie można powiedzieć „nie” [6].

 

Utwór, z racji materii z jakiej został utkany, cechuje się przygnębiającą atmosferą. Poruszana problematyka nastraja do wyciszenia oraz refleksji. Jednocześnie uzmysławiamy sobie małość człowieka wobec rzeczy nieuchronnych, których nie można uniknąć. Na ten niewesoły, kontemplacyjny nastrój niemały wpływ ma również narracja (zarówno pierwszo- jak i trzecioosobowa), która szczególnie w przypadku pierwszej i trzeciej opowieści wyróżnia się chłodem oraz obojętnością. Niewątpliwą ozdobą książki jest język, jakim posługuje się Tokarczuk, który usiany jest przenośniami (Płatki farby leżą na podłodze – meblowy łupież [7]; Te rozmowy, które z nimi wiedzie, są jak z papieru, rwą się i wilgotnieją [8]; Przyszłość znika niezauważenie, wietrzeje, topi się [9]. Ciekawym uzupełnieniem są także liczne dygresje, szczególnie te poświęcone ruchowi (To komiczne – być cały czas w jednym miejscu, całe miejsce w jednym czasie. Przywiązywać się do siebie jak bezdomny pies. Nie przesuwać się ani o milimetr z tego, w czym się tkwi nie wyglądać na zewnątrz każdej chwili [10]).

 

Reasumując, Ostatnie historie to książka, której z pewnością warto poświęcić czytelniczy czas – za sprawą swojej prozy Olga Tokarczuk przypomina nam niewygodną prawdę, że jesteśmy istotami śmiertelnymi, których czas przebywania na ziemskim padole jest ściśle ograniczony. Lektura idealnie wpasowująca się w jesienny, listopadowy nastrój.

---

[1] Olga Tokarczuk, Ostatnie historie, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2004, s. 133

[2] Tamże, s. 140

[3] Tamże, s. 200

[4] Tamże, s. 39

[5] Tamże, s. 76

[6] Tamże, s. 100

[7] Tamże, s. 18

[8] Tamże, s. 102

[9] Tamże, s. 134

[10] Tamże, s. 157