O Lalce Prusa trochę inaczej

Lalka

Bolesław Prus

wydawnictwo: Biblios
czytają: Tomasz Bielawiec (narracja i postaci drugoplanowe), Jacek Król (S. Wokulski), Jan Wojciech Krzyszczak (I. Rzecki), Katarzyna Skoniecka (I. Łęcka)
czas trwania: 33 godziny 5 minut

Lekturą marca i kwietnia roku 2018 w rawskim Dyskusyjnym Klubie Książki była Lalka Bolesława Prusa. Dla większości klubowiczek i klubowiczów stało się to okazją do odświeżenia sobie dawnej lektury szkolnej i spojrzenia na nią z innej niż kiedyś perspektywy uwzględniającej upływ czasu oraz nieodłącznie z nim związane nowe doświadczenia, dla mnie zaś, którym się od tej lektury w liceum wymigał, zadowalając się jedynie serialem telewizyjnym oraz poznaniem pierwszego rozdziału pierwszego, środkowym rozdziałem środkowego i ostatnim rozdziałem ostatniego* tomu, była to po prostu rzecz nowa.

Zamiast wersji drukowanej, sięgnąłem po audiobook i choć jego słuchanie zajęło mi więcej czasu, niż potrzebowałbym na przeczytanie wersji papierowej, to nie był to czas stracony. Lektorzy sprawili się wybornie, a książka okazała się naprawdę wartą poznania.

Fabułę w ogólnych zarysach zna chyba każdy Polak, jak nie z filmu, czy samodzielnej lektury, to choćby z tak modnych teraz opracowań lektur szkolnych, więc nie będę tracił czasu na jej przybliżanie. Opowieść ma wyraźny rys romansowy, romantyczny, choć nie brak i elementów realistycznych czy pozytywistycznych. Napisana piękną polszczyzną jest prawdziwą ucztą dla czytelnika lub słuchacza. Daje do myślenia, zmusza do refleksji, czy jednak nadaje się na lekturę szkolną? Jeśli się nadaje, to chyba na przykład tego, że obowiązkowe lektury z jedynie słusznym kluczem do ich interpretacji to zaprzeczenie nauki i odzwyczajanie młodych ludzi od samodzielnego, krytycznego myślenia. Tuż przed spotkaniem DKK poświęconym Lalce byłem mimowolnym świadkiem rozmowy dwóch dziewcząt, z który jedna żaliła się drugiej, że gdy na lekcji poświęconej tej lekturze powiedziała, iż uważa ją za krytykę kapitalizmu, to polonistka „wydarła się na nią i mało jej z klasy nie wyrzuciła”. To chyba najlepszy komentarz do realiów nauczania języka polskiego, systemu lektur szkolnych i poziomu większości polskich nauczycieli, a zwłaszcza humanistów – polonistów i historyków. Wynika to zresztą wprost z faktu, że wciąż jeszcze większość z nich to ci, którzy poprzednim pokoleniom dzieci i młodzieży udowadniali wyższość socjalizmu nad kapitalizmem, więc zrozumiałe, że teraz z jeszcze większym zaangażowaniem, właściwym dla wszystkich, którzy zmienili mundury, głoszą tezy odwrotne. No ale wróćmy do samego dzieła.

Powtarzany w nieskończoność zwrot, że Lalka to dzieło ponadczasowe, jest w moim przekonaniu dosyć dyskusyjny. Dla mnie dzieło ponadczasowe to takie, jak Diuna Herberta – czytając ją nie sposób na podstawie jej samej orzec, czy została napisana wczoraj, dziesięć lat temu, czy sto, a co ważniejsze, tak będzie jeszcze z pewnością przez pokolenia. Powieść Prusa miejscami wyraźnie trąci myszką, zwłaszcza w sprawach najważniejszych, a zwroty, którymi posługują się jej mainstreamowi recenzenci są przez to wręcz żenujące. Pisanie przykładowo o Rzeckim, że to „wnikliwy i krytyczny obserwator rzeczywistości” zakrawa na kpinę. Przecież to człowiek niereformowalny, ograniczony intelektualnie, uwięziony w wyimaginowanym świecie oraz kulcie Bonapartych i z powodu myślenia życzeniowego ślepy na informacje napływające z otaczającego go świata. Fakt, że przy tym wierny, oddany i bezgranicznie uczciwy, ale poczciwość to jedno, a krytyczna obserwacja to drugie, że o analizie tej obserwacji nie wspomnę.

Największą krzywdę Lalce robią ci, którzy w dobrej być może wierze, próbują wmawiać innym, iż to ponadczasowe arcydzieło literatury światowej. Nie tylko, że nie ponadczasowe, to mam wrażenie, że ani arcydzieło, ani na skalę choćby europejską. Nie sądzę, by odnalazł w tej lekturze ukontentowanie jakikolwiek nie-Polak, poza wąskim gronem szczególnie zainteresowanych Polską, jej historią, przemianami społecznymi, itd. Może, gdyby nie przesadzać z zachwytami, Lalka znalazłaby wielu nowych, naprawdę zainteresowanych nią, choć pewnie tylko polskich, czytelników? Wbrew pozorom, ograniczenia tego dzieła wcale nie negują jego wielkiej wartości. Stało się w wielu aspektach przestarzałe? I bardzo dobrze – pięknie pokazuje, jak perspektywa końca XIX wieku różniła się od dzisiejszej. Zdezaktualizowane koncepcje społeczne, psychologiczne, socjologiczne, że o naukach ścisłych czy polityce nie wspomnę, też są wartością, gdyż pokazują jak się wszystko zmieniło i jak się nadal zmienia. Pomagają nam być krytycznymi wobec nas samych poprzez uzmysłowienie sobie, że tak jak XIX wieczne koncepcje są dla nas co najwyżej ciekawostką lub przyczynkiem do rozmyślań nad ewolucją różnych aspektów rzeczywistości, tak i my oraz nasze przekonania dla przyszłych pokoleń wcale nie będziemy prawdami objawionymi, a przynajmniej nie we wszystkim.

Wielką wadą Lalki jest choćby ukazany w niej i będący piętą achillesową naszej zbiorowej świadomości obraz „wojny sprawiedliwej” – praktycznie bez cierpień, bez śmierci, nie wspominając o innych okropieństwach czy tym, co najgorsze, czyli długofalowych i pośrednich skutkach wojen. Tak, jest też sporo niekonsekwencji będących ewidentnymi niedoróbkami warsztatu pisarskiego Prusa. Ale te minusy nie powinny nawet najbardziej krytycznemu odbiorcy przesłaniać prawdziwych zalet powieści, które sprawiają, że może być ona wielką czytelniczą ucztą.

Pięknie odmalowano na kartach powieści procesy społeczne, których skutki do dziś są przekleństwem naszego narodu, jak choćby powstanie specyficznego polskiego antysemityzmu. Wielkim plusem dla autora jest to, że nie przegapił paradoksalnego, bo równoległego procesu, czyli powstania wewnętrznego rozdarcia społeczeństwa polskiego i powszechnej wzajemnej zawiści, co podkreślono choćby w dylematach pożyczkowych – Polak prędzej pożyczy od wyszydzanego i znienawidzonego Żyda, niż zaufa rodakowi.

Postacie są skonstruowane bardzo odważnie i przekonująco. Tak bardzo, że można obalać wszelkie powszechnie uznane interpretacje. Miłość Wokulskiego do Izy? Przecież on chciał ją po prostu kupić, więc czy można mieć jej za złe, że ona nie chciała mu się sprzedać? A zresztą, czy on sam wcześniej nie sprzedał się Minclowej? Takie dysputy można ciągnąć w nieskończoność i są one bardzo interesujące – pokazują, iż postacie stworzone przez Prusa są jak żywi ludzie; tyle mają twarzy, tyle ocen, ilu oceniających.

Pięknym przyczynkiem do rozważań, zwłaszcza z uwzględnieniem najnowszych zdobyczy nauk społecznych i matematyki, jest zderzenie dwóch koncepcji miłości przedstawionych w powieści – a la Wokulski i by Wąsowska.

Pouczające może być również zwrócenie uwagi na różne aspekty ówczesnej rzeczywistości, jak choćby zasad ustalania procentu od powierzonego kapitału, i porównanie ich z obecnymi realiami, co może prowadzić do zaskakujących wniosków.

Jeśli podejdziemy do Lalki bez uprzedzeń, bez powziętych z góry założeń, to da nam naprawdę wiele. Od emocji i wzruszeń, przez ciekawe spostrzeżenia oraz impulsy do interesujących przemyśleń, aż po prawdziwe perełki w stylu opisu działania kolei. W XIX wieku według kursowania pociągów regulowano zegary, a składy montowano stosownie do bieżących potrzeb, włączając w nie nawet takie zachcianki podróżnych jak wagony salonowe. Dziś mamy komputery, inteligentne sieci, interaktywne bóg wie co, GPS, monitoring i satelity, a składy wciąż albo puste, ale przeładowane, i aż zbyt często opóźnione.

Oczywiście, ja miałem sprawę ułatwioną. W szkole powieści nie czytałem i nie miałem problemu ze świeżym na nią spojrzeniem. Nawet jeśli jednak „zaliczyliście” ją jako lekturę, warto sięgnąć po Lalkę co najmniej raz jeszcze. Mimo oczywistych niedoskonałości, a nawet ewidentnych wad, jest to dzieło w pełnym tego słowa znaczeniu, nie tylko warte poznania, ale rozmiłowania się w nim, odebrania go pełnią smaku, bez spętania szkolnymi regułkami, kluczami i obowiązującymi interpretacjami. Z tego też powodu jest to świetna pozycja dla dyskusyjnych klubów książki – pozwala inaczej zobaczyć to, co już widziane.

Wspomniałem wcześniej o ekranizacji Lalki. Były zdaje się dwie – z 1968 i z 1977. Pierwsza to film (2h31’), o którym nie ma się co rozwodzić. Każda próba zmieszczenia powieści o choćby średniej objętości w jednym filmie musi się skończyć spłyceniem, skróceniem, pewnych wątków pominięciem, czyli w porównaniu do literackiej wersji większą lub mniejszą porażką. Wspominałem już o tym w refleksjach z mojego ulubionego serialu i powieści Wróg wroga. Wersja z 1977 to rozbudowany serial, nie tylko w mojej ocenie, jak najbardziej godny polecenia. Niestety, z samego faktu, iż został zrealizowany ponad sto lat po premierze powieści, utracił wiele choćby w aspekcie możliwości poznania autentycznego spojrzenia na sprawy XIX wieczne okiem człowieka z XIX wieku, co jest jedną z ważnych zalet powieści Prusa.


Wasz Andrew

* Mowa o którymś z wydań w 3 tomach, teraz już nie pamiętam, o którym.

Słowna skala ocen:

1. beznadziejna
2. bardzo słaba
3. słaba
4. może być
5. przeciętna
6. dobra
7. bardzo dobra
8. rewelacyjna
9. wybitna
10. arcydzieło