Margaret Atwood "Moralny nieład" - Zbiór niepokojów

Moralny nieład

Margaret Atwood

Tytuł oryginału: Moral Disorder

Tłumaczenie: Zofia Uhrynowska-Hanasz

Wydawnictwo: Znak

Liczba stron: 247

 

 

 

 

Starożytni Grecy uważali Chaos za bezładną materię zawieszoną w bezdennej pustce, z której uformowany został Kosmos. Chaos był swoistą praprzyczyną – jako pierwsza istniejąca rzecz stał się źródłem dla wszystkiego, co istnieje obecnie. Dziś chaos to synonim nieładu, który przywodzi na myśl także inercję i bezwład. Warto jednak zauważyć, że to, co oglądane z bliska wydaje się niespójne i amorficzne, obserwowane z odpowiedniej perspektywy może nabrać zaskakujących kształtów, zdradzających harmonię, zamysł oraz plan. Chaos posiada więc niejednoznaczną naturę, którą można rozpatrywać w różnoraki sposób. Podobnie mają się rzeczy z książką Moralny nieład, będącą zbiorem 11 opowiadań pióra Margaret Atwood, kanadyjskiej autorki, poetki i krytyczki literackiej.

Moralny nieład to dzieło, które na pierwszy rzut oka przywodzi na myśl plątaninę wspomnień – to pozornie pełna przypadku gęstwina, w której zanurza się niestała, bo zmieniająca postać z pierwszo- na trzecioosobową, narratorka o cechach i przymiotach nakazujących traktować ją w kategoriach alter ego samej autorki. Bohaterka, którą czytelnik poznaje na przestrzeni praktycznie całego życia, snuje obszerną refleksję na temat bezpowrotnie minionych chwil, bacznie śledząc przy tym zmiany, jakie zachodzą w niej samej na przestrzeni lat. Dziś patrzę na te sprawy z perspektywy czasu, z punktu, w którym znajduję się obecnie. Bo jakżeż inaczej mogłabym na to patrzeć? Podróż w przeszłość jest niemożliwa, obojętnie, jak bardzo byśmy tego chcieli. A nawet gdyby okazała się możliwa, to i tak bylibyśmy tylko turystami [1]. Kobieta przywołuje zarysy wybranych wydarzeń, które dzięki pamięci wypełniane są treścią – tyle, że snute obrazy są zniekształcone, zdeformowane, niepełne oraz dziurawe, bowiem tak właśnie pracuje ludzki umysł, odtwarzający, to co było w sposób subiektywny oraz nierzadko przypadkowy.

Poszczególne opowiadania to okruchy przeszłości – pojedyncze kamyczki, z których z wolna formowana jest barwna i skomplikowana mozaika, naznaczona całą paletą uczuć i emocji. Z tego względu cały zbiór ma charakter mocno fragmentaryczny – pomiędzy poszczególnymi tytułami trudno doszukać się linearności, ciągłości czy chronologii. Okresy mniej istotne, które ze słabiej lub lepiej wytłumaczalnych przyczyn nie zdołały osadzić się w umyśle protagonistki pomijane są skrzętnym milczeniem, z kolei momenty ważne, trwalej zakotwiczone w świadomości prezentowane są w losowej kolejności i ze zmiennym natężeniem. Autorka często koncentruje się na szczególe, detalu, błahostkach, nabierających głębszego znaczenia dopiero przez pryzmat teraźniejszości i lat, które upłynęły. W tym kontekście książkę można traktować jako pewnego rodzaju autoanalizę, wnikliwe studium przeobrażeń, nieuchronnie dotykających wszystkie żywe istoty, które w ten sposób reagują na płynące z otoczenia bodźce.

Moralny nieład to także portret kobiety, którą podglądamy w różnych stadiach jej egzystencji. Czytelnik jest świadkiem jej dojrzewania, stopniowego przepoczwarzania się – bohaterka z dziewczynki staje się nastolatką (Sztuka gotowania i podawania, Jeździec bez głowy, Moja ostatnia księżna), która z kolei przemienia się w dorosłą kobietę samodzielnie decydującą o swoim losie (Inne miejsce, Monopol, Moralny nieład, Biały koń, Byty). Warto przy tym zauważyć, że nakreślony wizerunek jest bardzo rozbudowany, a bohaterka to jednostka o wyraźnie zaznaczonym poczuciu odrębności, cechująca się sporą dozą indywidualizmu. Charakter protagonistki nakazuje postrzegać ją jako samotną wyspę, która z trudem nawiązuje relacje z innymi. Porównanie nie jest bezpodstawne, ponieważ kobieta sporą część dzieciństwa, podobnie zresztą jak sama Margaret Atwood, spędziła w lasach północnego Quebecu, zamieszkując odludną wyspę, położoną na jednym z licznych w tamtym rejonie jezior (podobny wątek pojawia się także w powieści Wynurzenie). Środowisko, w jakim wykreowana przez Kanadyjkę postać wiodła swe młodzieńcze lata, z pewnością przyczyniło się do ukształtowania osoby, która nie odczuwa zbyt silnej więzi ze wspólnotą, dla której reguły, stereotypy czy normy nie są sprawami rozumianymi intuicyjnie. Stworzenie bohaterki o takich właśnie przymiotach pozwala Atwood na zasygnalizowanie, że bytowanie pośród innych ludzi to trudna i męcząca sztuka kompromisu, wyrzeczeń, a nierzadko i mataczenia – człowiek musi nieustannie konfrontować się z wyobrażeniami na swój temat, sprostowywać nieprawdziwe informacje, by jakoś upudrować swoją reputację. Efektem może być zmęczenie i znużenie, w związku z czym od czasu do czasu wielu z nas marzy o czymś (…) w rodzaju urlopu od bycia sobą czy od własnego wizerunku [2] – o zrzuceniu maski, którą ciągle przywdziewamy, o odpoczynku od własnego wizerunku, który nie zawsze pozostaje zgodny z naszą prawdziwą naturą.

Postać bohaterki-samotniczki okazuje się również znakomitym pretekstem do zaprezentowania całego szeregu refleksji i przemyśleń związanych z najróżniejszymi kwestiami, począwszy od moralności, poprzez sztywność i hierarchiczność społecznych umów, na feminizmie (podmiotowe traktowanie kobiet, ograniczone społeczne role, jaką mogą odgrywać przedstawiciele danej płci, etc.) oraz ekologii skończywszy (bardzo interesujące są choćby zabiegi personifikacji zwierząt – nadawanie im ludzkich cech jest szczególnie intensywne w opowiadaniu Biały koń). Atwood proponuje dość nietypowe spojrzenie na instytucję rodziny, która z punktu widzenia protagonistki jawi się jako pewnego rodzaju łańcuch, ograniczenie, brzemię. Mąż oraz dzieci, oprócz chwil szczęścia i radości, to rezygnacja z samej siebie, poświęcenie części swoich marzeń i celów w imię wspólnego dobra. Sam związek z drugim człowiekiem rozważany jest mocno nietypowo, bowiem symbolem trwałej relacji są (…) dwie szczoteczki do zębów obok siebie w łazience, połączone wspólnotą stagnacji i bezwładu [3] – więzy emocjonalne są więc więzami w najprostszym znaczeniu tego słowa, bowiem krępują swobodę ruchów, ograniczają, prowadzą do inercji i bezruchu. Rodzinne koneksje, co zostaje przedstawione na przykładzie stosunków z młodszą siostrą, to także gromadzone przez lata i mogące wybuchnąć nawet pod byle pretekstem żale, pretensje i oskarżenia. Zatem warto mieć świadomość, że współegzystencja z bliźnim na przestrzeni lat to znakomita sposobność, by odkryć naturę drugiego człowieka, która przecież nigdy nie jest wolna od wad, słabostek i ułomności. W związku z tym wydaje się, że miłość to być może przezwyciężenie narastającej niechęci i akceptacja bliskiej osoby, mimo tego negatywnego bagażu.

Tematem, który zajął obszerne miejsce w książce jest starość, która ukazana zostaje na przykładzie samej bohaterki (opowiadanie Złe wiadomości otwierające zbiór) jak i jej z wolna podążających ku śmierci rodziców (finalne tytuły: Fiasko wyprawy na Labrador oraz Chłopcy z Laboratorium). Sam proces posuwania się w latach zostaje opisany bardzo drobiazgowo i jawi się jako postępująca dezintegracja osobowości, rozpad jaźni, która murszy się i kruszeje. Najboleśniejszą oznaką tej nieuchronnej defragmentacji jest sukcesywne zacieranie się wspomnień, a więc tego, co definiuje naszą tożsamość oraz samoświadomość.

Reasumując, Moralny nieład to bardzo ciekawa książka. Poszczególne opowiadania doskonale ze sobą harmonizują, tworząc w rezultacie quasi-powieść o kobiecie na różnych etapach swojej egzystencji. Wielka scena życia nieprzerwanie wymaga od niej coraz to nowych ról, w rezultacie czego bohaterka zdaje się być nieuchwytna i nieodgadniona

---

[1] Margaret Atwood, Inne miejsce, przeł. Zofia Uhrynowska-Hanasz, w Moralny nieład, Wydawnictwo Znak, Kraków 2008, s. 107

[2] Margaret Atwood, Jeździec bez głowy, przeł. Zofia Uhrynowska-Hanasz, w Moralny nieład, Wydawnictwo Znak, Kraków 2008, s. 36

[3] Margaret Atwood, Inne miejsce, przeł. Zofia Uhrynowska-Hanasz, w Moralny nieład, Wydawnictwo Znak, Kraków 2008, s. 95