Julio Cortázar "Egzamin" - Rzecz o kawiarnianych filozofach

Egzamin

Julio Cortázar

Tytuł oryginału: El examen

Tłumaczenie: Zofia Chądzyńska

Wydawnictwo: PIW

Liczba stron: 238

 

Człowiek jest istotą społeczną, co niesie za sobą szereg konsekwencji. Jedną z nich jest fakt, że współtrwając z innymi jednostkami zmuszeni jesteśmy do przestrzegania szeregu norm, zasad i konwenansów, godząc się na upraszczanie rzeczywistości oraz własnej osoby, które wtłaczane są w gotowe schematy i formy. Pełnoprawna egzystencja w gromadzie wiąże się również z udowadnianiem własnej przydatności, użyteczności – utylitaryzm to wymóg odziedziczony jeszcze po naszych przodkach, kiedy to życie w grupie związane było z przetrwaniem. Obecnie jednym z przymiotów określających naszą wartość jest wykształcenie. Zdobywanie wiedzy wiąże się z regularnym sprawdzaniem naszych postępów i z tym właśnie zmagają się protagoniści powieści zatytułowanej Egzamin, autorstwa Julio Cortázara, czołowego przedstawiciela prozy iberoamerykańskiej.

Głównymi bohaterami utworu są Klara oraz Juan – w momencie rozpoczęcia dzieła para znajduje się w przededniu egzaminu końcowego, zamykającego i podsumowującego okres studencki. Ostatnie chwile przed weryfikacją przyswojonych wiadomości nie zostają jednak poświęcone na powtarzaniu materiału, zakuwaniu najmniej zrozumiałych terminów czy gorączkowym przygotowywaniu pomocy naukowych. Dwójka protagonistów razem z paczką znajomych (Stellą, Andrésem i kronikarzem) rzuca się w ramiona Buenos Aires, sycąc się duszną atmosferą miasta, bacznie obserwując i komentując otaczający ich tłum, taplając się w leniwej konwersacji, nurkując w głębinach odmierzanego wstecz czasu.

Analizując książkę Argentyńczyka nie sposób nie zwrócić uwagi na styl, w jakim została utrzymana. Dzieło odznacza się mocno eksperymentalnym charakterem, który wyróżnia się eklektyzmem i brakiem poszanowania dla tradycyjnych metod narracji. Utwór jest zlepkiem różnorodnych treści – autor raczy nas fragmentami wierszy, paletą cytatów, gazetowymi wycinkami czy pełnym soczystych wiązanek gwarem ulicznym, które wtrącane są w strumień opowieści (skonstruowanej ze zdań rwanych, szarpanych), toczącej się wokół grupki postaci. Na skutek tych zabiegów fabuła zostaje mocno zaciemniona, a momentami wręcz zepchnięta na drugi plan – składająca się na nią sekwencja zdarzeń zostaje zaburzona, tak, że trudno jednoznacznie orzec, co jest właściwą akcją powieści, a co jedynie przerywnikiem, czy też wtrąceniem.

Przyjęty styl, momentami przywodzący na myśl strumień świadomości (przywoływanie na pozór przypadkowych treści w wyniku najróżniejszych asocjacji i skojarzeń), pozwala Cortázarowi na prezentację bardzo szerokiego spektrum tematów. Jednym z kluczowych zagadnień, które najczęściej przewija się na kartach Egzaminu jest literatura, która nie jest traktowana jako czcza rozrywka, sposób na zabicie nudy czy praca zarobkowa. Władanie piórem, co charakterystyczne dla twórców z Ameryki Łacińskiej, to bardziej misja, powołanie. Okrutne podejrzenie niepotrzebności, nieprzydatności [1] – aby nie narazić się na podobne odczucia, pisarz musi opuścić wygodną otoczkę samouwielbienia i poczucia spełnienia (Ale to całe nasze gadanie, pokazywanie sobie wzajemnie arkuszy papieru, te kawiarnie, w których nic tylko mówi się o książkach albo teatrach czy wystawach… [2]). Proza Cortázara to wręcz nawoływanie do działania, do porzucenia bierności, do przezwyciężenia apatii (Zobacz, jakie to tutaj częste, wspaniały pomysł, który niczego nie stworzy, nie stanie się przyczyną, nie wywoła skutku [3]) – Argentńczyk zdaje się wierzyć w potęgę słowa, co jednocześnie nakłada na posługujących się nim ludzi pewne zobowiązania, jak choćby głośne mówienie o niesprawiedliwości czy wyrażanie racji słabszych, którzy sami nie posiadają do tego odpowiednich instrumentów.

Należy jednak podkreślić, że Egazmin to ten typ prozy, w którym bardzo, bardzo niewiele powiedziano wprost, sporo natomiast jedynie zasygnalizowano – tajemniczy autor rozpoczyna ze swadą interesującą kwestię, by po kilku słowach odpuścić, pozostawiając ją tym samym na pastwę czytelniczego domysłu. Z tego względu oprócz tego, co napisane, bardzo ważne jest to, co zrodzi się w wyobraźni odbiorcy, który podświadomie buntując się przeciwko nieciągłości fabuły, usiłuje zapełnić białe plamy.

Największą zaletą książki jest atmosfera, jaką na jej kartach udało się stworzyć – słowne konstrukty Cortázara składają się na opis miasta znajdującego się na krawędzi czegoś groźnego, złowieszczego. Nerwowość i napięcie są tym bardziej odczuwalne, że owo fatalne wydarzenie, którego nadciągnięcie wydaje się wręcz nieuchronne, pozostaje niewypowiedziane, a w rezultacie niepoznane. Nastrój, pełen niepokoju zostaje subtelnie i umiejętnie podsycany – zamieszki na ulicach, dusząca i wszechobecna mgła, widmo epidemii, postać Abla (mężczyzny będącego dawnym znajomym?, wzgardzonym kochankiem Klary?), wszystko to składa się na oniryczny majak, poprzez który wędrujemy wspólnie z bohaterami, licząc, że gdzieś za warstwą białej jak mleka mgły odnajdziemy ukojenie oraz sens.

Egzamin (1949) to powieściowy debiut Cortázara – uważna lektura pozwala dostrzec w dziele echa późniejszej twórczości wielkiego Argentyńczyka. Motyw kluczenia, przyciągania się i oddalania ciał kochanków zagubionych w plątaninie uczelnianych korytarzy mocno kojarzy się z Grą w klasy (1963), bowiem w podobny sposób – tj. zdając się na przypadek i ślepy traf – spotykają się Maga i Horacio, postacie z opus magnum pisarza. Z kolei technika literackiego kolażu, mieszanie i przeplatanie partii dialogowych, wtrącanie w narrację urywków wypowiedzi czy gazetowych wycinków przypomina materię, z jakiej utkano Książkę dla Manuela (1973). Niewypowiedziana groza i tajemniczość zdradzają natomiast podobieństwa do klimatu, w jakim napisano Wielkie wygrane (1960).

Reasumując, Egzamin to mocno intrygująca pozycja, chociaż w moim odczuciu jest to powieść głównie dla miłośników prozy Julio Cortázara. Dzieło odznacza się pewnymi niedociągnięciami i niedoróbkami – w trakcie lektury widoczna jest chropowatość i surowość tkaniny, z jakiej uszyto fabułę. Część kwestii zostało zbyt mocno rozwleczonych, inne zaś zaledwie napomknięto, zarysowano – można odnieść wrażenie, że pisarz dopiero doskonali swój warsztat, doszlifowuje styl, testuje możliwości języka, który formowany jest w różnych kierunkach (jedynie z rzadka i gdzieś w oddali nieśmiało zarysowuje się poświata literatury totalnej, absolutnej, sięgającej do metafizycznych trzewi). W efekcie niektóre fragmenty Egzaminu mogą uchodzić za swoistą sztukę dla sztuki (wypociny kawiarnianego psychoanalityka czy podwieczorkowego filozofa) – duma i satysfakcja, z lekka zabarwione pychą z racji możności zabawy w słownego demiurga w połączeniu z woalem enigmatyczności, w cieniu którego skrytych jest wiele treści sprawiają, że płód Cortázara najlepiej jest rozpatrywać w kategoriach literackiej ciekawostki i gratki dla fanów Wielkiego Kronopia.

 

P.S. Na złagodzenie końcowego osądu urokliwy wierszyk, odnaleziony na kartach Egzaminu: 

 

Noc, jedna z tych

nocy, które radują życie,

w czasie których serce zapomina

o swych zwątpieniach i kłótniach,

w których lśnią gwiazdy,

niby lampy na ołtarzu,

a księżyc jak święta hostia

zapraszając do modlitwy

powoli się wznosi

na falach morza [4].

---

[1] Julio Cortázar, Egzamin, przeł. Zofia Chądzyńska, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1991, s. 34

[2] Tamże, s. 35

[3] Tamże, s. 36

[4] Tamże, s. 79 – 80