Michel Houellebecq "Cząstki elementarne" - Och, bezbrzeżna pustko przyszłości!

Cząstki elementarne

Michel Houellebecq

Tytuł oryginału: Particules élémentaires

Tłumaczenie: Agnieszka Daniłowicz-Grudzińska

Wydawnictwo: W.A.B.

Seria: Don Kichot i Sancho Pansa

Liczba stron: 364

 

 

 

Wyobraźmy sobie sytuację, że oto jesteśmy współautorami słownika, który objaśniałby znaczenie wszelakich, niekiedy trudniejszych, niekiedy wręcz banalnie łatwych wyrazów. Jednym z terminów, który przypada nam do wytłumaczenia jest słowo kontrowersyjny. Definicja, zgodnie ze znaczeniem, wywołuje spory, nie daje się jednoznacznie ocenić, jest nieco problematyczna i dyskusyjna. Sprawa staje się jednak znacznie przyjemniejsza, kiedy wyjaśnienie określenia kontrowersyjny usiłujemy sformułować kierując się konkretnym przykładem. Szukamy odpowiedniego kandydata, a jako, że jesteśmy miłośnikami literatury, wybór po krótkim namyślne pada na Michela Houellebecq’a, francuskiego pisarza i eseistę, skandalistę i autora wielu niepochlebnych konstatacji dotyczących Europy Zachodniej. O tym, że Francuz to uosobienie kontrowersji możemy przekonać się choćby za sprawą powieści Cząstki elementarne.

 

Ta książka jest przede wszystkim historią mężczyzny, który większą część życia przeżył w Europie Zachodniej w drugiej połowie XX wieku. W zasadzie samotny, od czasu do czasu utrzymywał jednak stosunki z innymi ludźmi. Żył w nieszczęśliwych i skomplikowanych czasach. Kraj, w którym się urodził, przechylał się powoli, lecz nieuchronnie ku strefie ekonomicznej krajów średnio zamożnych; na ludzi z jego pokolenia często czyhała nędza, poza tym spędzali życie w samotności i goryczy. Uczucia miłości, czułości i braterstwa właściwie przestały istnieć; we wzajemnych kontaktach jego rówieśnicy najczęściej przejawiali obojętność na los drugiego człowieka, a nawet okazywali okrucieństwo [1]. Uściślając prolog Cząstek elementarnych, można doprecyzować, że w istocie dzieło traktuje o dwóch mężczyznach – przyrodnich braciach, synach wyzwolonej kobiety, którą można rozpatrywać jako jedną z prekursorek ruchu hippisowskiego w Europie. Michel, biolog molekularny oraz Bruno, nauczyciel i seksoholik, prowadzą smutną wegetację czterdziestoparolatków, którzy z różnych przyczyny odczuwają na dnie swoich serc gorzki osad poczucia zmarnowanego życia. Przybliżanie szczegółów żywota Michela nadaje Cząstkom elementarnym znamiona science fiction i jest opisem odkrycia, które na zawsze zmienia oblicze ludzkości, zaś przypadki Brunona to zapis obsesji i obłędu, o ściśle seksualnym podłożu. Jednocześnie losy wspomnianej dwójki służą francuskiemu artyście za pretekst do odmalowania precyzyjnego portretu ludzkiej gromady znajdującej się na krawędzi niebytu. 

 

Cząstki elementarne są przede wszystkim surowym osądem wydanym na temat współczesnej cywilizacji Zachodniej. Społeczeństwo widziane oczami Houellebecq’a to zbiór silnie zindywidualizowanych jednostek (tytułowych cząstek elementarnych) nastawionych na płytki hedonizm oraz zaborczy konsumpcjonizm, których egzystencja sprowadza się do wybierania najprostszych rozwiązań oraz trwaniu w głębokich koleinach rutyny (w miarę dojrzewania są to osobnicy obdarci z marzeń, wypaleni, zgorzkniali, pozbawieni złudzeń). Schematy, normy i reguły tkwiące w głębinach podświadomości okazują się jedynymi wartościami stałymi w nieustannie i bardzo dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości – symbolem owej transformacji jest podejście do cielesności, która staje się coraz bardziej rozbuchana, nachalna. Praktykowany kult młodości jest jednak pułapką – w miarę starzenia się, jego wyznawcy zaczynają odczuwać wstręt do własnego ciała, które wiotczeje, brzydnie, poddaje się destrukcyjnej działalności czasu. Ponadto seks pojmowany wyłącznie przez pryzmat fizyczności jest przyjemnością silnie związaną z egoizmem – własna satysfakcja, samospełnienie, ja, zostają wyniesione na piedestał, obsypane wszelkimi pochlebstwami, co w rezultacie nakazuje traktować je w kategoriach Świętego Graala, do zdobycia którego winien dążyć każdy człowiek. Efektem takiego podejścia jest zaistnienie świata, (...) gdzie istoty mijają się w astronomicznej pustce, gdzie nie istnieje możliwość jakiegokolwiek związku [2], gdzie wszelkie kontakty są epizodyczne, kruche i nietrwałe i załamują się przy byle powiewie w postaci przeciwności losu czy drobnych niezgodnościach charakterów.

 

Houellebecq sporo miejsca poświęca także zwierzęcym aspektom człowieczej natury, podając bardzo plastyczne przykłady dowodzące brutalności, chęci dominacji, bezcelowej rywalizacji wiodącej do nieuzasadnionych aktów okrucieństwa czy znęcania się nad osobnikami słabszymi. Nie brakuje również przerażających i szokujących przykładów tego, jak diametralnie zmienia się zachowanie istoty ludzkiej, gdy ta przestaje podlegać nadzorowi prawa – bezmyślna przemoc przytacza na kartach książki boleśnie uświadamia jak rozczarowujący i pełen lęku oraz goryczy może być świat. Warto jednocześnie nadmienić, że pod ostrze krytyki trafia przede wszystkim samcza mentalność – Cząstki elementarne to wręcz apoteoza (nieco koślawa i przewrotna, ale jednak) kobiecości. Żeńskie istoty jako jedyne wzbudzają sympatię oraz zasługują na szacunek. W tekście nie brakuje również stwierdzeń na temat wyższości kobiet nad mężczyznami, która wyraża się choćby w gotowości do poświęcenia dla dobra innych, altruizmie, łagodności czy inteligencji emocjonalnej. 

 

Cząstki elementarne można rozpatrywać również jako gorzki wyrzut kierowany pod adresem członków tzw. Pokolenia ’68 oraz jego popleczników. Hasła: Egalité! Liberté! Sexualité! (Równość! Wolność! Seksualność!) z perspektywy czasu jawią się jako slogany zrywu, którego naczelnym celem było burzenie ustalonego porządku rzeczy, przekreślanie dotychczasowego dorobku kulturowego i intelektualnego. Przewrót jest jednak o tyle destrukcyjny, że po swoim przejściu nie pozostawia niczego – wszystko zostaje starte na proch, a w miejscu zdewastowanej konstrukcji straszy tylko ogromna dziura, bezbrzeżna pustka, przerażająca swoimi rozmiarami, której nie sposób zapełnić półśrodkami oferowanymi przez pseudo duchowość w stylu New Age. Rodzina oraz religia to główne ofiary nowego ładu – tyle, że człowiek nie jest w stanie funkcjonować w permanentnej samotności (a do tego właśnie prowadzi ślepe i bezrozumne adorowanie JA), w dodatku, kiedy jego byt pozbawiony jest pierwiastków transcendentnych, które bezskutecznie usiłuje się zastąpić surogatami, namiastkami, erzacami metafizyki (takimi jak mistyka Wschodu, elementy jogi, etc.).

 

Co ciekawe, w prozie Houellebecqa można doszukać się pewnych znamion determinizmu, bowiem z kart powieści zdaje się parować przekonanie, że ludzka cywilizacja kroczy po ścieżkach rozwoju, które są wynikowymi stanów poprzednich – postęp technologiczny oraz towarzyszące mu przemiany kulturowe są nieodwracalne, a jednocześnie nie wykraczają poza ściśle określone ramy (ich rozpiętość oraz wartości graniczne, przy odpowiedniej ilości danych, można by wyliczyć, stąd postulowany determinizm). Interesujące rozwinięcie takiego założenia można odnaleźć w kolejnej powieści autora, zatytułowanej Możliwość wyspy.

 

Ostatnią kwestią godną poruszenia, jest styl, w jakim utrzymana jest pozycja Francuza. Książka posiada wyraźnie zaznaczoną i klarowną linię fabularną, która jednak prezentowana jest z różnych perspektyw czasowych. Oprócz tradycyjnej narracji trzecioosobowej, za pomocą której przybliżane są dzieje Michela oraz Bruna, czytelnik raczony jest fragmentami biografii Michela czy wycinkami, w których dokonania genialnego biologa molekularnego przedstawiane są w ujęciu historycznym. To właśnie te skrawki sygnalizują bogactwo wyobraźni Houellebecqa, który stara się odpowiedzieć na pytanie, jak mogłaby wyglądać człowiecza nieśmiertelność, i w jaki sposób wiąże się ona z płciowością.

 

Reasumując, ponowne, po ponad 5 latach, spotkanie z Cząstkami elementarnymi było bardzo interesującym doświadczeniem (za które serdecznie dziękuję Marcie z bloga "Leżę i czytam"). Prozę Houellebecqa w dalszym ciągu traktuję jako pesymistyczną do granic beznadziei oraz brutalnie szczerą i bezkompromisową. Ogromny smutek oraz melancholia, którymi naznaczone jest utwór wynikają z przeświadczenia, że współczesny człowiek zachodni nie jest w stanie opuścić skorupy swojego egoizmu, co uniemożliwia nawiązanie relacji opartej na miłości. Owo szlachetne uczucie zostaje bezpardonowo zdeprecjonowane – zastępuje się je seksem, pożądaniem, cielesnością, ewentualnie sprowadza do reakcji chemicznych, spraw o ściśle endokrynologicznym podłożu, itd. Można więc powiedzieć, że książka Houellebecqa jest wizją świata bez miłości, bez duchowości, czyli de facto bez celu – ciągłe taplanie się w przyjemnościach jest w dłuższej perspektywie nużące i monotonne, co prowadzi nas do frustracji i agresji.

---

[1] Michel Houellebecq, Cząstki elementarne, przeł. Agnieszka Daniłowicz-Grudzińska, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2008, s. 5

[2] Tamże, s. 67