Shōhei Ōoka "Ognie polne" - Gdzie jest człowiek?

Ognie polne

Shōhei Ōoka

Tytuł oryginału: Nobi

Tłumaczenie: Antoni Ślusarczyk

Wydawnictwo: Instytut Wydawniczy PAX

Liczba stron: 220

 

 

 

 

Każda wojna to wyraz klęski ducha humanitaryzmu, bowiem jest to okres, kiedy na dalszy plan zepchnięte zostają wszelkie prawa. Człowiek traci jednostkową rację bytu – odebrany zostaje mu indywidualizm, który zamieniany jest na masowość. Ludzie stają się upodlonymi ofiarami, mięsem armatnim bądź bezmyślnymi oprawcami. Z tego względu nawet z pozoru błahy konflikt (ale czy odbieranie życia ludzkiego można pojmować w kategoriach błahostki?) wymaga naszej uwagi, bowiem nauka o tym, do jakich okrucieństw gotów jest posunąć się potomek Adama pozwala lepiej zrozumieć prostą prawdę, że nie ma dobrej wojny, że każda walka to przelana, na ogół niewinna, krew, że zawsze, w miarę trwania konfliktu, ich początkowa idea ginie w pomrokach posoki i bólu. W tym kontekście bardzo ważną rolę spełnia literatura – w końcu nie brakuje w niej pozycji o wydźwięku antywojennym, manifestującym tylko pozorną chwałę związaną z bitewnym szałem. Świetnym przykładem takiej pacyfistycznej powieści są Ognie Polne autorstwa Shōhei Ōoki (1909 – 1988), japońskiego pisarza, krytyka literackiego i tłumacza, który doświadczył trudów i nieprzyjemności II WŚ.

Akcji Ogni polnych została osadzona na Wyspach Filipińskich w 1944 roku, w trakcie trwania walk japońsko-amerykańskich. Główny bohater, szeregowy Tamura, wraz ze swoją kampanią uczestniczy w desancie na wyspę Leyte. Ciężkie warunki bojowe sprawiają jednak, że gruźlica, z którą jeszcze jako cywil borykał się protagonista, rozwija się w pełni, skutecznie uniemożliwiając efektywną służbę. Żołnierz z poważną chorobą płuc nie przedstawia żadnej wartości bojowej i traktowany jest w kategoriach śmiecia i pasożyta żerującego na towarzyszach broni – z tego powodu szeregowy zostaje wydalony ze swojej jednostki, co jest jednoznaczne z pozostawieniem go na niemal pewną śmierć. Głód, groźba natknięcia się na oddziały filipińskich partyzantów, ostrzał ciężkiej artylerii, amerykańskie lotnictwo, zastraszeni tubylcy żywiący szczerą nienawiść do Japończyków – Tamura, dezerter (niejako z przymusu), przyjmuje wydany na niego wyrok, chociaż podświadomość kurczowo trzymająca się woli istnienia nakazuje mu podjąć wysiłek, który może umożliwić przetrwanie w skrajnie nieprzyjaznych warunkach.

Szeregowy Tamura, jako żołnierz pozbawiony pełnej zdolności bojowej, pada ofiarą izolacji. Ostracyzm towarzyszy broni spycha go na dno rozległego parowu samotności – na skutek tego, nawet, kiedy w trakcie błąkania się po wyspie bohater napotyka na swej drodze różnych ludzi (tubylców, japońskich maruderów), to nie nawiązuje on z nimi żadnych bliższych relacji. Protagonistę można zresztą uznać za osobnika podwójnie wykluczonego – z jednej strony z jego usług, za sprawą dowódców, rezygnuje ojczyzna, z drugiej zaś sam mężczyzna zaczyna uważać się za niegodnego, by egzystować pośród ludzi (jest to efekt czynów, do jakich popychają Tamurę okoliczności, z których podłości doskonale jednak zdaje sobie sprawę, nawet pomimo fizycznego wycieńczenia i zamroczenia).

Ognie polne to bezkompromisowa, utrzymana w chłodnym, kronikarskim wręcz stylu powieść o próbie zachowania godności i człowieczeństwa w skrajnie niesprzyjających warunkach. Zważywszy na fakt, że dzieło napisane jest z perspektywy pierwszoosobowego narratora oraz uwzględniając, że autor brał udział w walkach o wyspę Leyte i tworząc, czerpał z własnych doświadczeń, Ognie polne żywo oddziałują na odbiorcę. Ogrom zmagań, z którymi przyszło borykać się protagoniście jest wręcz nieludzki – czytając o kolejnych doznaniach i zdarzeniach, książkę zaczynamy postrzegać w kategoriach notatek dotyczących stopniowego acz nieuchronnego procesu dehumanizacji. Z mieszaniną litości, niedowierzania i obrzydzenia, gnani jednak ciekawością i podświadomą ekscytacją, pochłaniamy karty powieści, pragnąc dowiedzieć się jak nisko zdolny jest upaść człowiek, bowiem zagłębianie się w świat Ogni polnych przywodzi na myśl gwałt zadawany na następujących po sobie tematach tabu. Odczłowieczenie zachodzi na każdej płaszczyźnie, począwszy od traktowania bliźniego, poprzez łamanie uświęconych zakazów, na negacji własnej osoby skończywszy. Portretując własny upadek mężczyzna dobitnie udowadnia jak destrukcyjny wpływ na ludzką naturę wywiera konieczność zabijania innych w imię najróżniejszych idei – znój związany z odtworzeniem traumatycznych przejść jest tym bardziej godzien podziwu, że bohater konstatujący, że: Ludzie nie rozumiejący, co to jest wojna, są na poły dziećmi [1], poprzez własny przykład, przełamując wstyd, ale i niechęć wobec drapieżnej przeszłości, stara się zademonstrować w ten sposób negatywne oddziaływanie konfliktu, który zawsze prowadzi do zezwierzęcenia.

Ognie polne swoją siłę zawdzięczają właśnie głównemu bohaterowi, który ze swoimi słabościami i wadami jest na wskroś ludzki. Jego opowieść jest o tyle wartościowa, ze Tamura to bystry obserwator, który w sposób drobiazgowy mówi zarówno o wydarzeniach, jakich był świadkiem jak i o własnych duchowych rozterkach i przeżyciach. Czytelnik otrzymuje zatem bardzo wiarygodny obraz wojennego konfliktu (protagonista nie uchyla się od chłodnego naturalizmu, którego celem nie jest epatowanie, a raczej ukazanie kruchości ludzkiego ciała) oraz równie bogatą panoramę wewnętrznych zmagań człowieka postawionego w sytuacji ekstremalnej, zepchniętego na samą krawędź człowieczeństwa.

Niejakim uzupełnieniem lektury, które dodatkowo decydują o jej atrakcyjności, są metafizyczne i egzystencjalne rozważania Tamury, wynikającego z tego, że bohater, jako człowiek skazany na pewną śmierć, posiadł niedorzeczną swobodę dysponowania własnym czasem pozostałym mu na ziemskim łez padole. Szczególnie interesujące są refleksje poświęcone funkcjonowaniu mechanizmu pamięci. Tamura wspomina choćby o fikcyjnych wspomnieniach, które wyjaśnia za sprawą znanych mu teorii Bergsona uważającego, że (…) życie jest bezustannym ruchem, podczas którego teraźniejszość ciągle gromadzi się w pamięci; jeśli w ruchu tym następuje nagłe zatrzymanie – czy to wskutek zmęczenia, czy przez cielesną ułomność – pamięć posuwa się dalej samoczynnie, wyprzedzając świadomość [2]. Gro przemyśleń odnosi się także do ludzkiego losu – Tamura docieka, co kieruje naszymi poczynaniami, na ile jesteśmy zdani na wichry kapryśnego fatum, a w jakim stopniu samodzielnie decydujemy o naszej egzystencji. Wyrazem tych roztrząsań są różne idee, zmieniające się w miarę zmiany położenia bohatera – przypadek, opatrzność, Boska opieka, samostanowienie, etc. Tamura testuje szereg koncepcji, z których zdecydowana większość nie wytrzymuje konfrontacji z chropowatą i brutalną rzeczywistością.

Kontrastem wobec licznych okrucieństw, które znalazły się na kartach powieści jest język, jakim odmalowano przyrodę. Jej piękno i potęga błyszczą tym intensywniej, im mroczniejsze zakamarki ludzkiej duszy poznajemy. Dodać należy, że ową urodą natury rozkoszować możemy się także dzięki pięknej polszczyźnie, na jaką została przełożona japońska książka. O plastyczności pióra Shōhei Ōoki niech poświadczy poniższy fragment: Słońce już się pochyliło. Pół nieba pokryła czerwień zachodu, farbując tęczą barw sterczące po wschodniej stronie wierchy centralnego łańcucha gór. Na ziemi pomieszały się z trawą fioletowe cienie, w powietrzu unosił się cierpko-słodkawy zapach, pochodzący z reszty słonecznego żaru, z gleby i pary wodnej. Rozpostarte nad wzgórzami daleko poza rzeką kłębiaste chmury, podobne do ogromnych gąsienic, płonęły również purpurowo [3].

Reasumując, Ognie polne to wstrząsająca lektura, która uzmysławia ogrom potworności, jakie wiążą się z walką zbrojną. Przykład bohatera, człowieka inteligentnego o silnym moralnym kręgosłupie, któremu jednak nie udaje się uchronić od podłości, doskonale pokazuje, ze walka to nie bohaterstwo, chwała, honor czy piękna śmierć, ale zdanie się na najniższe instynkty, umożliwiające przetrwanie za wszelką cenę. Powieść jest o tyle fascynująca, że jest zapiskiem człowieka wycieńczonego, na wpół żywego – fizyczna słabość, piekielne zmęczenie, głód prowadzą do na poły halucynogennych stanów. W rezultacie czytelnik nie może być do końca pewny, czy obcuje z projekcją kulawej i szwankującej pamięci, czy też ma do czynienia z ułudą, mirażem, sennym koszmarem. Jednakże, której opcji byśmy nie przyjęli, jedno jest pewne – świat przedstawiony Ogni polnych, to świat pełen bólu i cierpienia, których źródłem jest wojna.

---

[1] Shōhei Ōoka, Ognie polne, przeł. Antoni Ślusarczyk, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1959, s. 198

[2] Tamże, s. 82 – 83

[3] Tamże, s. 36