Roger Vailland "Dziwna zabawa" - W świecie Résistance

Dziwna zabawa

Roger Vailland

Tytuł oryginału: Drôle de jeu

Tłumaczenie: Stanisław Brucz

Wydawnictwo: Czytelnik

Seria: Nike

Liczba stron: 378

 

 

 

Wojna to gra, której reguły są trudne do uchwycenia, i to tym bardziej, że każde potknięcie, pomyłka, niewłaściwy ruch kończą się kalectwem, śmiercią czy trwałymi urazami psychicznymi. Jest chaotyczna i nieprzewidywalna, niesprawiedliwa i okrutna, bezlitosna i surowa – nie sposób doszukać się w niej sensu, a cel, początkowo wyraźny i oczywisty, szybko ginie we mgle rojeń i niejasności. Wojna, z racji owego bezsensu, alogiczności, jako sytuacja ekstremalna i wyjątkowa jest tematem, chętnie poruszanym w literaturze. Interesujące spojrzenie na tę irracjonalną człowieczą działalność przedstawił Roger Vailland (francuski pisarz  żyjący w latach 1907 – 1965) w powieści zatytułowanej Dziwna zabawa.

Akcja utworu została osadzona w Paryżu na przełomie marca i kwietnia 1944 roku. Stolica Francji w dalszym ciągu znajduje się pod okupacją niemiecką, ale w powietrzu, oprócz alianckich samolotów lecących w kierunku niemieckich miast, by tam ze swoich przepastnych trzewi pozbyć się swoich ładunków, unoszą się już zuchwałe plotki o rychłym lądowaniu wojsk sprzymierzonych na terenie Europy. W samej Francji trwa wzmożona aktywność ruchu oporu (résistance) – to właśnie środowisko partyzantów (zarówno gaullistów jak i komunistów) stanowi tło, na którym rozpostarto fabułę Dziwnej zabawy.

Głównym bohaterem dzieła jest 37-letni działacz o pseudonimie Marat, przed wybuchem wojny uchodzący za (...) największego egoistę, największego lekkoducha, tego, na którego najmniej można liczyć, człowieka ceniącego przede wszystkim przyjemność i użycie [1]. W trakcie lektury Marat daje poznać się jako osobnik doświadczony przez los, a przez to odrobinę cyniczny, z dystansem podchodzący do otoczenia. Uderzają też jego bezkompromisowość i swoboda, zarówno intelektualna jak i erotyczna – bohater, na ile pozwalają na to okoliczności, stara się wyrażać samego siebie, bez zbędnych upiększeń czy upudrowań. Ten sam kpiarz i miłośnik prostytutek, dotychczas postrzegany jako konformista, dbający przede wszystkim o własną wygodę, okazuje się zdolnym aktywistą résistance­ ­– wojna z III Rzeszą jawi się bowiem jako możliwość nie tylko oswobodzenia ojczyzny z rąk faszyzmu, ale także jako sposobność wprowadzenia systemu komunistycznego, w którego powodzenie szczerze wierzy Marat. Można wręcz stwierdzić, że protagonista, w poprzednim ustroju wegetujący na społecznym marginesie, nie godząc się na kapitalistyczne normy i prawa, postanawia wziąć sprawy w swoje ręce i aktywnie walczyć o przyszłość, dającą szanse na pełnoprawną egzystencję polityczną. Aktywność Marata, którą śmiało można traktować w kategoriach heroizmu przeplata się z codziennym życiem członków ruchu oporu – ten zlepek męstwa i poświęcenia oraz prozy człowieczego bytu stanowią kanwę Dziwnej zabawy.

W kwestii stylu utworu i warsztatu, jakim dysponuje francuski pisarz, bardzo wiele zdradza krótka nota wstępna autorstwa samego Vaillanda, zamieszczona na pierwszych kartach dzieła, gdzie wyraźnie podkreśla się, że Dziwna zabawa w żadnej mierze nie jest powieścią z kluczem, że nie należy doszukiwać się w niej zbyt wielu nawiązań do sytuacji, jakie rzeczywiście miały miejsce. Z drugiej zaś strony, zgodnie z przedmową Mirosława Żuławskiego (polskiego pisarza i dyplomaty, prywatnie przyjaciela Vaillanda) czytelnik przekonuje się, że Francuz posiadał bardzo wiele doświadczeń z opisywanej przez siebie materii – w czasie wojny aktywnie działał w résistance­. Z tego względu Roger Vailland zdaje się być typem literata spoglądającego na świat w sposób dwutorowy – rejestruje on zachodzące w otoczeniu wydarzenia (bierze w nich bezpośredni udział, bądź trzyma się na uboczu, rozmawia z ludźmi, albo tylko ich obserwuje), jednocześnie poszukując elementów, materiałów, wycinków rzeczywistości, które z użyciem dłuta wyobraźni, po kilku mniejszych bądź większych poprawkach i przeróbkach mogą zostać przetransponowane do tworzonego świata literackiej fikcji.

Z punktu widzenia poruszanej tematyki Dziwna zabawa może być rozpatrywana jako kontynuatorka Cudzej krwi Simone de Beauvoir (czas akcji powieści de Beauvoir przypada na schyłek 20-lecia międzywojennego oraz okres II wojny światowej, podczas gdy utwór Vaillanda skupia się na samym zmierzchu konfliktu rozpętanego przez Hitlera) – obie książki w ogromnej mierze koncentrują się wokół lewicowych intelektualistów, którym przyszło żyć w czasach wielkich historycznych przemian. Z tego względu w prozie Rogera Vaillanda nie brakuje przemyśleń oraz refleksji, orbitujących wokół tak powszechnych (niekiedy wręcz wyświechtanych) haseł jak rewolucja (rozumiana przez Marata jako (...) godność odzyskana w świadomej walce, godność towarzyszy pracy, towarzyszy w upośledzeniu [2]), kapitalizm czy walka klas. Ale spośród stosunkowo skromnej grupy mocno stronniczych sloganów czy mierzących uproszczeń (ocierających się wręcz o próbę imputowania światu czarno-białych właściwości) można trafić na prawdziwe perełki. Vailland świetnie punktuje choćby tkwienie w schematach i wynikającą stąd porażającą niemoc i bierność wobec sytuacji wyjątkowych, bezprecedensowych: Większość ludzi usiłuje uświadomić sobie wielkie wydarzenia, które wdzierają się w ich życie prywatne, za pomocą pojęć puszczonych w obieg przez historyków i polityków zaprzątniętych interpretacją przeszłości. Jeżeli owe wydarzenia mają charakter absolutnie nowy, stare pojęcia zezwalają jedynie na interpretacje fragmentaryczne; nie jest tylko tak, że ów nowy charakter wymyka się świadomości jasnej, ale nadto cząstkowe widzenie rzeczy prowadzi do rozdzierających sprzeczności (…) [3]. W konsekwencji prawdziwą wartością człowieka okazuje się umiejętność wyzwolenia się z szablonu: Kto żyje w warunkach niewoli, ma, oczywiście, mentalność niewolnika. Wyzwolony, będzie myślał jako człowiek wolny. Wielkość życia polega na tym, że niewolnik pewnego dnia wyzwala się i sam sobie tworzy stan człowieka wolnego; to jest równie niewytłumaczalne jak przeistoczenie się poczwarki w motyla [4].

Francuski pisarz nie obawia się także konfrontacji z tak wielkimi słowami jako WOJNA czy MIŁOŚĆ. Konflikt zbrojny, za sprawą jednej z protagonistek, ukazany został jako niedorzeczność, postępujące zgłupienie przechodzące w śmieszność – kobieta postrzega wojnę jako (...) bezsensowną sztukę, pełną krwi i krzyków boleści, melodramat bez ładu i składu [5] – nie jest to nic innego jak tylko (...) ta przeklęta zabawa, kiedy się ją rozpętało, nie da się zatrzymać … [6]. Jeszcze ciekawsza i bardziej oryginalna jest definicja miłości, rozumianej jako (...) wielka przygoda, w której uczestniczy cały człowiek: głowa, serce i trzewia [7]. Marat, będący autorem całego wywodu, stosuje zgoła odmienne od powszechnie przyjętego podejście w kwestii uczucia łączącego dwójkę ludzi, które jego zdaniem nie może być czysto wyidealizowanym, platonicznym bytem. Miłość musi przeplatać się z cielesnością (i w rezultacie z seksualnością), chociaż nie może ograniczać się wyłącznie do niej. Miłość jest tym, co się dzieje między dwiema kochającymi się istotami: ich zbliżanie się ku sobie, oddalanie, ponowne zbliżanie, szarpanie się wzajemne, dopiekanie, wzloty i upadki w tworzeniu pary i losy tej pary [8].

Dziwna zabawa, czytana przez pryzmat biografii autora, który otwarcie sympatyzował z prądami lewicowymi we Francji, może posłużyć także jako interesujący dokument epoki. W tym kontekście książka idealnie wyjaśnia definicję tzw. pożytecznego idioty, czyli osobnika będącego gorącym entuzjastą Związku Radzieckiego – ta fascynacja Krajem Rad jest posunięta do tego stopnia, że wyklucza jakąkolwiek, nawet zdroworozsądkową, krytykę. Stalin, Lenin, partia komunistyczna, bolszewicy, Sowieci – o wszystkich tych sprawach mówi się wyłącznie z rozgorączkowanym podnieceniem, a wszelka forma negacji postrzegana jest jako nieuzasadniony atak czy działalność wywrotowa. Poszczególne postacie, które w zaciszu swoich domostw i lokatorskich pokoi, z twarzami pełnymi skupienia i zaciętości zaznaczają na prywatnych mapach ściennych postępujące ruchy zwycięskich wojsk radzieckich sprawiają doprawdy tragiczno-komiczne wrażenie.

Reasumując, Dziwna zabawa, pomimo kilku drobnych zgrzytów jest bardzo dobrą lekturą, która czyta się z prawdziwą przyjemnością. Książka posiada kilka przeplatających się warstw – miłosna historia, panorama Paryża pod okupacją niemiecką oraz działalność résistance – składających się na soczystą prozę, która uzmysławia jak niejednoznaczną i trudną do zbadania istotą jest człowiek.

---

[1] Roger Vailland, Dziwna zabawa, przeł. Stanisław Brucz, Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1966, s. 50

[2] Tamże, s. 33

[3] Tamże, s. 106

[4] Tamże, s. 108

[5] Tamże, s. 232

[6] Tamże, s. 227

[7] Tamże, s. 162

[8] Tamże, s. 163