Manuel Puig "Pocałunek kobiety pająka", czyli miłość w klatce

Pocałunek kobiety-pająka

Manuel Puig

Tytuł oryginału: El beso de la mujer araña

Tłumaczenie: Zofia Wasitowa

Wydawnictwo: PIW

Liczba stron: 264

 

 

 

 

Przestrzeń to nieograniczony obszar trójwymiarowy, w którym występują zjawiska fizyczne – to miejsce, gdzie zachodzą interakcje, to tło wszelakiej maści wydarzeń. Jako żywe istoty posiadamy przestrzeń, w obrębie której egzystujemy, a kiedy ta przestrzeń zostaje zamknięta, zredukowana do fizycznych barier, byt nasz ulega ogromnej metamorfozie. Dobrym przykładem jest osadzenie w więzieniu – jednostka zostaje wówczas poskromiona, jej swoboda ruchów znacząco ukrócona, a prywatność trzeba dzielić z towarzyszami niedoli. W tego typu mało komfortowej sytuacji, człowiek zmuszony jest to zmiany swoich przyzwyczajeń oraz do funkcjonowania w oparciu o zupełnie inne zasady – o tym jak może wyglądać wspólne wypracowywanie reguł oraz rytuałów współwegetacji w więziennej rzeczywistości ciekawie pisze argentyński artysta, Manuel Puig w swojej powieści zatytułowanej Pocałunek kobiety-pająka.

 

Utwór opublikowany na łamach Państwowego Instytutu Wydawniczego w ramach serii Współczesna Proza Światowa to dzieło nietuzinkowe oraz oryginalne. Książka proponowana przez Manuela Puiga to eklektyczny zlepek, a przy tym konstrukcja misterna oraz wyrafinowana. Głównymi bohaterami jest dwójka aresztantów dzielących jedną celę. Obaj mężczyźni zostali pozbawieni wolności, ale powody, dla których znaleźli się za kratkami są diametralnie różne. Starszy, 37-letni Luis Molina został odseparowany od społeczeństwa jako deprawator młodzieży – homoseksualizm protagonisty doprowadza do dosłownego ostracyzmu i wykluczenia. Młodszy z kryminalistów to gorący idealista szczerze wierzący w możliwość zmiany świata na lepsze –  marksista Valentin Arrequi zostaje skazany za działalność wywrotową, organizowanie strajków i walkę z reżimem. W miarę upływu czasu pomiędzy osobnikami zawiązuje się nić przyjaźni i zaufania. Okazją do zbliżenia się i lepszego poznania się są snute przez Molinę historie – podstarzały uranista jest kinomanem, który z ochotą przytacza fabułę zapamiętanych filmów.

 

Pocałunek kobiety-pająka to pozycja, która wyróżnia się przede wszystkim stylem (czy raczej ich mieszanką), w jakim jest utrzymana. Puig serwuje czytelnikowi wielosmakowy koktajl – prowadzone przez mężczyzn rozmowy zostają okrojone wyłącznie do dialogów, bez trzecioosobowej narracji; odmalowywane przez Molinę filmowe obrazy kojarzą się z kompozycją charakterystyczną dla powieści szkatułkowej, w której wprowadza się wątki poboczne stanowiące odrębną całość; w książce nie brakuje przypisów jednoznacznie przywodzących na myśl naukowe opracowania czy specjalistyczne artykuły; ciekawym rozwiązaniem są także wstawki znamienne dla dramatu – podział na role (który można odczytać jako protokoły przesłuchań), didaskalia w postaci notatek i zapisków związanych z przebiegiem śledztwa, zminimalizowanie roli podmiotu lirycznego, itd. Utwór uzupełnia strumień świadomości, dzięki któremu poznajemy wewnętrzne refleksje bohaterów, ich senne rojenia czy ukryte podszepty, płynące z najciemniejszych odmętów podświadomości. Wszystko to sprawia, że proza argentyńskiego pisarza to barwny kolaż, przykuwający czytelniczą uwagę.

 

O atrakcyjności dzieła stanowi jednak coś więcej niż eksperymentalny i nowatorski styl. Silnym punktem jest wielopoziomowość oraz bogate spektrum poruszanych zagadnień. Pocałunek kobiety-pająka to interesujący przegląd kinowych produkcji, które są przez bohaterów żywo omawiane – analizy, interpretacje, rozszyfrowywanie wymowy danego dzieła to interesująca część książki. Przy okazji toczonych przez bohaterów konwersacji, które stają się coraz bardziej rozbudowane w miarę bliższego poznawania się, czytelnik zostaje wprowadzony w świat mężczyzn zniewolonych w ciałach kobiet czy w rzeczywistość wywrotową, w której wszystko co najbliższe, najdroższe i najcenniejsze należy złożyć na ołtarzu idei. Ponadto, uwzględniając datę wydania dzieła (1976 rok), należy uznać je za głos w toczącej się rewolucji seksualnej – zdecydowana większość przypisów, którymi gęsto upstrzone są karty powieści, dotyczy homoseksualizmu czy kwestii związanych z płcią psychologiczną. Cytowane fragmenty zahaczają o podłoża pociągu odczuwanego do osób tej samej płci (przytaczane są różnorakie teorie), ukazują również mocno patriarchalny charakter społeczności mieszczańskich, który wskazywany jest jako główny czynnik krępujący seksualną czy też erotyczną wolność człowieka, skazanego na przyjęcie roli samca-dominatora, cechującego się agresją i tendencjami do tłamszenia innych bądź posłusznej samicy, podporządkowującej się woli silniejszego (uległość jest tutaj rozumiana jako dobrowolne uprzedmiotowienie). W ten sposób Puig w interesujący sposób zaznacza w jak dużym stopniu cywilizacja oparta jest na stereotypach, ustalonych i niepodważalnych regułach, konwenansach i umowach – autor wyraźnie sygnalizuje, że nierzadko rzeczy narzucone bądź wyuczone mylnie określa się mianem instynktu czy naturalności.

 

Podejmowane przez protagonistów dyskusje na temat opowiadanych przez Molinę filmów stają się także intrygującym asumptem do rozważań dotyczących obiektywności prawdy czy rozróżnienia pomiędzy fikcją a realnym bytem. Przygody kinowych postaci są na ogół egzemplifikacją ludzkich losów oraz zachowań – wiarygodnie wykreowane portrety psychologiczne powodują, że widzowie przywiązują się do charakterów, które nie istnieją poza szklanym ekranem. Świadomość iluzji nie przeszkadza identyfikować się z danymi sylwetkami, ganić ich postępowanie, gardzić dokonywanymi przez nie wyborami czy gorąco zachęcać w staraniach do osiągnięcia celu. Sprawa jest o tyle ciekawa, że dokładnie to samo dzieje się z czytelnikiem Pocałunku kobiety-pająka, który wraz z kolejnymi stronami książki odczuwa coraz większą sympatię wobec protagonistów, żywo reagując na ich tragiczne doświadczenia, mimo iż doskonale zdaje sobie sprawę, że obcuje z literackim mirażem. Należy bowiem zaznaczyć, że Puig jest demiurgiem surowym i bezlitosnym, okrutnie uzmysławiając nam, że życie ludzkie to pasmo trudnych wyborów, które nierzadko wiążą się z cierpieniem, kontestacją wyznawanych wartości czy selekcją mniejszego zła.

 

Reasumując Pocałunek kobiety-pająka to lektura tyle nietypowa, co znakomita. Proza Puiga jest dojrzała i kunsztowna – jej znamiennymi własnościami są nieszablonowość i osobliwość, które jednak nie zaciemniają odbioru dzieła (akcja nie zostaje przytłoczona przez pozostałe elementy – jest jasna i brutalnie klarowna aż do finału, a centralnym punktem utworu jest człowiek oraz relacje, w jakie wchodzi on z innymi). Niesamowitą właściwością książki Argentyńczyka jest to, że chociaż przewijają się w niej głównie ckliwe melodramaty, kino klasy B czy filmy propagandowe, to jest ona piękną historią o miłości rodzącej się w warunkach ekstremalnych i nieprzyjaznych, miłości, która właściwie nie ma racji bytu, która nie może zakończyć się szczęśliwie. Pocałunek kobiety-pająka to także pozycja przedstawiająca potęgę opowieści, która niczym pajęczyna oplata słuchaczy, wciąga w swoje sieci, skłaniając do ponownego spojrzenia na świat, tyle, że ze świeższej, szerszej, panoramicznej perspektywy. Dzieło zdecydowanie godne polecenia!

Wasz Ambrose