Jon McGregor "Nawet psy", czyli lumpenproletariat i strzykawki

Nawet psy

Jon McGregor

Tytuł oryginału: Even the Dogs

Tłumaczenie: Jolanta Kozak

Wydawnictwo: Czytelnik

Seria: Nike

Liczba stron: 296

 

 

 

Społeczny margines, określany też mianem lumpenproletariatu (z niem. – obszarpańczy proletariat) to warstwa osób, które z uwagi na skrajną biedę, notoryczne bezrobocie, brak perspektyw na poprawę sytuacji czy problemy z używkami, zostały odrzucone przez wszystkie klasy społeczne. Jako ofiary ostracyzmu, osobnikom tym nie poświęca się zbyt wiele uwagi, spychając ich wegetację poza ramy własnej świadomości. Pomoc takim ludziom –  bardzo często zdegenerowanym i przegranym, pozbawionym wiary i chęci by walczyć o lepsze jutro – to zajęcie równie trudne, co niewdzięczne, dlatego niewielu się go podejmuje. Należy jednak pamiętać, że wsparcie może przyjmować różnorakie formy – istotny jest już sam fakt sygnalizowania, że tacy ludzie istnieją w miejskiej przestrzeni i tę rolę spełnia literatura, co doskonale widać na przykładzie książki Nawet psy, autorstwa brytyjskiego pisarza Jona McGregora (ur. 1976).

Bohaterem zbiorowym utworu Nawet psy jest grupa wykluczonych postaci, wśród których znajdują się bezdomni, narkomani, alkoholicy, dilerzy oraz drobni przestępcy. Akcja rozgrywa się w okresie zimowym w bezimiennym prowincjonalnym angielskim miasteczku (areną wydarzeń są obskurne kamienice, mieszkania socjalne, szemrane zaułki, squaty, podziemne przejścia oraz noclegownie i schroniska) – punktem wyjścia opowiadanej historii jest śmierć jednego z protagonistów, który odchodzi porzucony, zaniedbany i zapomniany, pośród odpadków, brudu i kurzu, pogrzebany pod gruzami niepowodzeń poniesionych w życiu prywatnym.

Proza serwowana przez McGregora jest mocna, dosadna i bezkompromisowa. Autor nie przebiera w środkach, by ukazać nędzę egzystencji swoich bohaterów, często uciekając się do naturalistycznych wstawek, nie oszczędzając na opisach kulejącej fizjologii, wspominając o strupach spowodowanych regularnymi wkłuciami igły, itd. Serwowany portret narkomana (szczególnie na głodzie) jest mało atrakcyjny – jego atrybuty to przetłuszczone włosy, wory pod oczami, usta spękane do krwi, poobgryzane paznokcie, stopy z bolesnymi odparzeniami, biegunka i wymioty. Uderzający jest także sam wstęp, poświęcony charakterystyce ciała nieboszczyka, odkrytego dopiero po kilku dniach: Wzdęta i rozmiękczona skóra, zapadłe oczy, oleista kałuża płynów ustrojowych rozlewająca się po podłodze. Drgania i ruchy nowo wyklutego życia, żerującego na trupie [1]. Przytoczony krótki fragment dobrze charakteryzuje styl, jakim posługuje się Brytyjczyk – jego znamiennymi cechami jest lapidarność i lakoniczność. Wiele zdań jest krótkich, momentami wręcz urywanych, poszarpanych, niepełnych, uciętych jeszcze przed wyrażeniem pełnej myśli w nich zawartych. Warto podkreślić także plastyczny język, którym artysta posługuje się z niezwykłą precyzją. Każdy wyraz, który z sąsiadującym słowem składa się na misterną konstrukcję, zdaje się być głęboko przemyślany i starannie wyważony. W książce Nawet psy wszystko jest starannie zaplanowane, a każdy element znajduje się w wyznaczonym miejscu – pozorny rozgardiasz i bezład, które dobrze imitują chaos i niepokój, panujące w umyśle człowieka uzależnionego, rozpaczliwie poszukującego ukojenia w kolejnej porcji towaru; poplątane ze sobą w dziwnych konfiguracjach anegdoty i wspomnienia poszczególnych bohaterów, podkreślające ich zmienne i trudne do przewidzenia, nierzadko tragiczne losy.

Na osobną uwagę zasługuje z pewnością zaproponowane przez McGregora struktura narracji. Mowa pozornie zależna służy do odkrycia przeżyć wewnętrznych oraz refleksji snutych przez protagonistów, co pozwala wczuć się w sytuację danej postaci. Dzięki licznym reminiscencjom oraz retrospekcjom i nielinearnemu upływowi czasu, czytelnik przekonuje się, że za każdym osobnikiem lądującym w rynsztoku stoi historia, która do tego doprowadza – jest to splot wielu różnorakich zdarzeń, efekty podjętych wyborów, konsekwencje rozczarowań, rezultaty nie okazanej w porę pomocy, wyniki uporu i niechęci, by stać się obiektem kiepsko maskowanej litości, itd. Bardzo oryginalnym konceptem jest zastosowanie drugoosobowej narracji liczby mnogiej – za jej sprawą czytelnik jeszcze intensywniej czuje się świadkiem relacjonowanych wypadków, a utwór przybiera formę elegii, lamentacji. Chór (zmarłych? duchów? towarzyszy butelki bądź strzykawki?) w tonie żałobnym, w którym pobrzmiewają nuty rozpaczy i beznadziei, rozpamiętuje byt zmarłego osobnika, byt naznaczony pasmem klęsk, upadków, porażek i niepowodzeń, dokonując w ten sposób ceremonii ostatniego pożegnania. Całość uzupełniają monologi wewnętrzne bohaterów, kojarzące się ze strumieniami świadomości, które stanowią plątaninę wzajemnie przenikających się obrazów i nakładających się na siebie kadrów (pełne białych, sklerotycznych plam), tworzących razem opowieść o niełatwym ludzkim życiu.

Epizody zamknięte na kartach powieści tworzą mocne dzieło o sporym ciężarze emocjonalnym. Książka jest wstrząsającym zapisem postępującego rozkładu – czytelnik obserwuje destrukcyjną działalność używek, ale i czasu, które wspólnie niszczą, burzą, rujnują, odbierają godność, spychają na krawędź, za którą czai się już tylko nicość. Jon McGregor sugestywnie odmalowuje jak działania, realne akcje, decyzje z wolna erodują i przedzierzgają się w coraz odleglejsze i trudniejsze do realizacji plany, które z kolei przechodzą w marzenia, skąd już tylko krok do rojeń i mrzonek, niemożliwych do ziszczenia z racji wszechpotężnej bezwładności i braku sił – nałóg wyciska wszelkie soki życiowe, nie pozostawiając nic prócz bierności, apatii i ciągłego poczucia głodu i nienasycenia. Strzępy, okruchy, resztki, szczątki aktywności składane są na ołtarzu używki, która domaga się coraz większych i większych ofiar. Tak właśnie byt zmienia się w smutną wegetację, która sprowadza się do ciągłego i upartego poszukiwania działki, pieniędzy niezbędnych do jej nabycia oraz stosownego miejsca, gdzie można spożyć zdobyty towar. Proza McGregora uzmysławia beznadziejną i nieuchronną powtarzalność oraz monotonię takiego żywota, które jawi się jako zamknięty cykl wzajemnie napędzających się fiask.

Reasumując, Nawet psy Jona McGregora to literatura najwyższych lotów, w której autor przedstawia losy ludzi przegranych i anonimowych. Protagoniści to osobnicy, o których nie troszczy się nawet pies z kulawą nogą, których wszyscy omijają, starając się ich przypadkiem nie dotknąć, nie spojrzeć na nich, natychmiast wymazać ich ze swojej pamięci. To postacie, które zabłądziły i straciły wiarę w możliwość ratunku, ale – co podkreśla McGregor – to błąkanie i zagubienie jest wynikiem splotu incydentów i zajść, w których brali udział także bliźni. W chwili odrzucenia i izolacji, w akcie fatalnej desperacji to właśnie ćpanie jawi się jako rozwiązanie idealne – jako permanentne oderwanie się od wrogiego i nieprzyjaznego świata i problemów, jakie on ze sobą niesie. Jak jednak udowadnia brytyjski artysta, jest to środek o złudnej i krótkotrwałej skuteczności.

---

[1] Jon McGregor, Nawet psy, przeł. Jolanta Kozak, Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 2012, s. 13