Chłopi z Dalekiej Północy - "Jedź dziś nocą!" Vilhelm Moberg

Jedź dziś nocą!

Vilhelm Moberg

Tytuł oryginału: Rid i natt!

Tłumaczenie: Maria Olszańska

Wydawnictwo: Poznańskie

Seria: Seria Dzieł Pisarzy Skandynawskich

Liczba stron: 291

Doloż moja, doleńko

Sługi pana złego, przeklętego

Praca w dzień i w nocy praca

Zyska dla pana, księdzu taca

Tylko dla tych co u dwora

Hej tam, zebrać braci pora

Osądzimy i spalimy

Pańskie dobra spopielimy [1]

 

 

Nietrudno wyobrazić sobie, że powyższą pieśń chłopską, z którą współczesny odbiorca kultury może zapoznać się dzięki ogromnemu wysiłkowi i ciężkiej pracy formacji R.U.T.A., śpiewają bohaterowie powieści Jedź dziś nocą, autorstwa szwedzkiego pisarza Vilhelma Moberga (1898 – 1973). Skandynawski mistrz pióra słynął z kunsztownej narracji oraz umiejętności płodzenia epickich historii. Sztukę tworzenia bardzo dobrej prozy z pewnością potwierdza wspomniany utwór wydany w 1941 roku.

 

Akcja dzieła osadzona jest XVII-wiecznej Szwecji, znajdującej się wówczas pod rządami królowej Krystyny. Za czasów panowania tej niezależnej kobiety, będącej wytrawnym politykiem, potrafiącym dbać o swój interes kosztem innych, arystokracja uzyskuje wiele przywilejów oraz majątków ziemskich, należących wcześniej do Korony. Powodem wzmocnienia pozycji szlachty jest chęć osadzenia na tronie Szwecji swojego kuzyna i niedoszłego męża Karola Gustawa – by uzyskać poparcie dla przedsięwzięcia królowa Krystyna musi pozyskać odpowiednich popleczników. Rosnąca liczba rodów szlacheckich, w których ręce przechodzą kolejne wsie, wprowadzenie pańszczyzny, nieurodzaj, wywołany nim głód oraz stale pogarszająca się sytuacja chłopów sprawiają, że lata 1649 – 1650, w jakich rozgrywają się wydarzenia Jedź dziś nocą, to lata pełne wzburzenia i niepokojów.

 

Głównym bohaterem książki, wokół losów którego osnuta jest fabuła, jest Ragnar Svedje, kmieć ze wioski Brändebol. W momencie rozpoczęcia powieści wieś trafia we władanie jego łaskawości dziedzica i podpułkownika Bartolda Klewena, pochodzącego z Niemiec dworskiego szambelana. Nowe porządki, sprowadzające się do obowiązku przymusowej i darmowej pracy w formie renty feudalnej oraz wyższych należności płaconych swemu panu zaprowadzane są pośród chłopów za pomocą gróźb, przemocy i okrucieństwa. W Brändebol tylko jeden spośród dwunastu gospodarzy nie akceptuje nowej rzeczywistości. Ragnar Svedje, mężczyzna srogi, niestrudzony i zahartowany, a przy tym dumny i uparty, pomny na przestrogę ojca, który mawiał: Ostawaj przy tym, co ci się należy, i nie daj sobie wydrzeć [2], do końca zamierza bronić swojego prawa do bycia czynszownikiem, nie muszącym przed nikim giąć karku. Ragnar zdaje się doskonale wiedzieć, że uprawiana ziemia nie chce niewolników przytulać do łona, ziemia nie chce pić potu niewolników. Ziemia chce nosić tylko tych, co z wolnej woli darzą ją miłością, którzy dobrowolnie się ku niej pochylają i dotykają twarzą jej piersi, by ją wziąć i posiadać [3]. 

 

Jedź dziś nocą można potraktować jako swoisty zarzut czy też oskarżenie kierowany pod adresem możnych właścicieli ziemskich. Vilhelm Moberg w bardzo niekorzystnym świetle odmalowuje ich postacie, którzy z perspektywy chłopów jawią się jako swoisty dopust Boży czy klęska zesłana w myśli idei, że każdy musi dźwigać brzemię krzyża. Panowie z magnaterii żyli wystawnie i szumnie (…) Jako lud w kraju egipskim znosić musiał plagi przez faraona, tak tu w królestwie ludzie pospolici cierpień muszą przez swych panów [4]. To symboliczne utożsamienie włodarzy z katastrofą podkreślone zostaje poprzez przywołanie historii rodzimej wioski protagonisty – Ongiś, nim panowie do rządów przyszli, szczęśliwe były czasy w tej okolicy. W porze młodości matki Sigge nie brakowało mąki na chleb w świronkach. Leszczynowe pąki zostawały wiosną na krzakach. Ludzie mieli zdrowe rumiane policzki i przejrzyste oczy. W owych czasach niejeden mendel spaśnych świń chodził po dębowym lesie i tuczył się żołędziami, na misie tłusta wieprzowina krasiła kapustę. Teraz każdy był rad, jeśli mu się udało choć z jedną świnię przechować przez zimę [5]. Suwereni, poprzez swoją nienasyconą i bezmyślną żądzę posiadania, pragnienie błyskawicznego wzbogacenia się, niecierpliwość i brak poszanowania wobec praw przyrody kojarzą się z bezrozumną szarańczą, która błyskawicznie i efektywnie niszczy wszelkie dobra zastane na swojej drodze. Szwedzki pisarz wyraźnie podkreśla, że bogactwo panów budowane jest w oparciu o niesprawiedliwość, wyzysk oraz krzywdę włościaństwa. Chłopi muszą wnosić czynsz płacony na przeróżne sposoby – jako daniny, kopytkowe, podymne, powrozłowe, (…) świadczenia w życie, wełnie, saletrze, orzechach [6] – bez względu na to czy rok jest urodzajny, czy też jak ma to miejsce w chwili rozpoczęcia utworu, ziemia była niemiłosierna i nie otwierała twardej skorupy wokół swego serca [7]. Moberg zaznacza również, że by zwiększyć swoje wpływy, szlachcice nierzadko uciekają się do wszelakiej maści oszustw i matactw. Mówiono, że stare koronne, pewne miary nie obowiązują, kiedy się płaci daninę wielmożom. Sami według własnej woli ustanawiali długości, objętości i ciężar. Sami postanawiali, jak długi ma być łokieć, jak ciężki funt, ile się ma garnców w półkorczyku mieścić [8]. Książka szwedzkiego pisarza jest zatem księgą przewinień, występków i przestępstw, jakich panowie dopuszczali się wobec swoich podwładnych – gdzieś pomiędzy wierszami migocze przeświadczenie, że narodziny świadomości klasowej chłopów w to ogromnej mierze wynik podłego traktowania, naturalne następstwo prostej prawdy, zgodnie z którą: Pan i chłop – dwie strony świata. W jedno ich nie połączysz [9].

 

Proponowana przez Moberga proza tchnie życiem i autentycznością z uwagi na szereg zabiegów, które poczynił autor. Dzieje Brändebol oraz jej mieszkańców prezentowane są przez trzecioosobowego narratora posługującego się archaicznym językiem. Jego relację uzupełniają listy wymieniane przez przedstawicieli duchowieństwa. W swojej książce Moberg całkiem sporo miejsca poświęca kulturze chłopskiej oraz związanych z nią obyczajami, wierzeniami i tradycjami. Warto podkreślić, że mimo iż większość postaci uważa się za chrześcijan, to w powieści nie brakuje pogańskich zabobonów czy przesądów wyznawanych przez bardzo odległych przodków (przekonanie o potężnej sile sprawczej drzemiącej w gwoździu z szubienicy, przeświadczenie, że jeśli niezamężna dojarka nie jest dziewicą, szkodzi to krowom, etc.). Trolle, gnomy, wiedźmy, leśne dziwożyny to tylko niektóre z elementów folkloru odmalowywanego przez Moberga, będącego interesującym uzupełnieniem lektury.

 

Godne podkreślenia są także opisy przyrody, jakimi raczony jest czytelnik. Moberg z wykorzystaniem swoich bohaterów oddaje hołd naturze, której majestat i piękno zasługują na szacunek i podziw. Niedostępny dla każdego świat roślin i zwierząt to również uosobienie wolności – to bezpieczne schronienie dla niezależnych i niepokornych, matecznik i kryjówka dla tych, którzy nie godzą się na nieuczciwość.

 

Ważnym aspektem, szczególnie w kontekście daty publikacji dzieła (1941 rok) jest wymowa utworu. W chwili wybuchu II Wojny Światowej Szwecja ogłosiła neutralność, której ceną w kolejnych latach walk była ścisła współpraca z III Rzeszą Niemiecką oraz liczne ustępstwa na rzecz hitlerowskiego państwa. Naród szwedzki jest tym łatwiej utożsamiać z uciskanym na kartach powieści Moberga chłopstwem, że bezwzględny szlachcic Bartold Klewen jest Niemcem. Przesłanie książki, której zakończenia z punktu widzenia poszczególnych postaci nie jest zbyt optymistyczne, obliguje do trwania w nadziei i niepoddawania się przeciwnościom. Wydaje się, że Moberg pragnie przekonać nas, że tryumf sprawiedliwości jest niczym rozpuszczana przez kmieci wić, niewinna deszczułka z jednej strony osmolona sadzą, z drugiej naznaczona krwią z wyrzezaną na środku gwiazdą zaranną (kropaczem) oznaczająca nawoływanie do buntu przeciw szlachcie. Na wezwanie wici nie można pozostać obojętnym – należy ją dalej rozpuszczać (nocą, potajemnie) i ufać w jej moc, bowiem podobnie jak uczciwość czy prawda, ona zawsze gdzieś jest, zawsze się odnajdzie, w jakimś czasie, w jakimś miejscu na tym świecie, ale jest, zawsze jest, zawsze [10].

 

Reasumując, Jedź dziś nocą to bardzo dobra lektura. Mobergowi udało się napisać interesujące dzieło historyczne traktujące o niedoli kmieciów. Bardzo dobre wrażenie pozostawia szczegółowe przygotowanie autora do tematu – na kartach powieści nie brakuje wszelakiej maści przykładów samowoli szlachty, opisów wyrządzonych krzywd. Drobiazgowa deskrypcja stosowanych kar, wymierzanych za drobne przewinienia czy zuchwałość przeraża plastycznością języka, pozwalając jednak lepiej uświadomić sobie, jak mocno można uprzedmiotowić bliźniego. Pod tym względem proza Moberga dobrze oddaje prawdę, że wszelaka forma hierarchii zawsze będzie wiązać się z władzą nad drugim człowiekiem, władzą, która demoralizuje i upadla. 

 

---

[1] R.U.T.A., Batracka Dola, z albumu Na Uschod. Wolność Albo Śmierć, AKW Karrot Kommando, 2012

[2] Vilhelm Moberg, Jedź dziś nocą, przeł. Maria Olszańska, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1975, s. 13

[3] Tamże, s. 217

[4] Tamże, s. 10

[5] Tamże, s. 10

[6] Tamże, s. 12

[7] Tamże, s. 9

[8] Tamże, s. 12 – 13

[9] Tamże, s. 12

[10] Tamże, s. 289