W oparach metafizycznej pustki, czyli "Nuda" A. Moravii

Nuda

Alberto Moravia

Tytuł oryginału: La noia

Tłumaczenie: Monika Woźniak

Wydawnictwo: W.A.B.

Seria: Nowy Kanon

Liczba stron: 288

Nuda to jeden ze stanów emocjonalnych, traktowany jako odmiana frustracji bądź stresu, przejawiający się niemożliwym do przezwyciężenia uczuciem wewnętrznej pustki, obojętnością oraz brakiem zainteresowania. Powodowana jest najczęściej jednostajnością, powtarzalnością, brakiem zmiany otoczenia i płynących z niego bodźców. Nuda sama w sobie, traktowana jako zjawisko, obserwowana z zewnątrz, gdy nas osobiście nie dotyka, jest uczuciem szalenie interesującym, o czym możemy przekonać się na podstawie lektury powieści Nuda Alberto Moravii.

Powieść włoskiego literata to utwór, w którym pierwsze skrzypce gra nuda. Głównym bohaterem, a zarazem pierwszoosobowym narratorem jest Dino, 35-letni niespełniony malarz, który w chwili rozpoczęcia akcji uświadamia sobie, że uprawiana przez niego sztuka jest wyłącznie pretekstem i bezskuteczną próbą ucieczki przed ogarniającym go potężnym znużeniem. Wciąż jeszcze młody mężczyzna, jedyny syn majętnej i wpływowej wdowy, próbuje żyć na własną stopę – wynajmuje pracownię na via Margutta, w centrum włoskiej stolicy, tworzy obrazy, które miałyby nadać sens prowadzonej egzystencji. Po 10 latach, które upłynęły od opuszczenia rodzinnego domu, okazuje się, że wszystko – kariera malarska, samodzielny byt, życiowy cel – jest tylko mirażem i ułudą, które musiały ulec zniszczeniu pod ciężarem kłamstw, na jakich były wznoszone. Dino ulega temu, co od towarzyszyło mu od najmłodszych lat – przytłaczającemu i przygnębiającemu poczuciu znudzenia.

To właśnie nuda, co zresztą sugeruje sam tytuł, jest wiodącym tematem całego dzieła, które można traktować jako swoiste studium poświęcone temu stanowi emocjonalnemu, rozważanemu z najróżniejszych perspektyw. Godne podkreślenia jest przede wszystkim to, że nuda z punktu widzenia protagonisty to pewnego rodzaju indolencja, niemożność czy inercja, przejawiająca się na wielu poziomach – jest to niezdolność do nawiązywania realnych i głębokich kontaktów międzyludzkich, niemoc w podejmowaniu realnych działań, brak decyzyjności, a także apatia i bierność w interakcjach z otoczeniem. Nuda, z którą bezskutecznie zmaga się Dino, przejawia się na wiele możliwych sposobów – jest to zapał wyczerpujący się, wręcz gasnący szybko i gwałtownie, bez żadnej wyraźnej przyczyny; to również sieć barier i przeszkód separujących bohatera od innych osób, wydarzeń oraz przedmiotów będących przyczyną nieporozumień, niedomówień i kłamstw; to sprzeczne i skrajne uczucia, takie jak obrzydzenie, odraza oraz przerażenie płynące ze świadomości własnej słabości;, to wreszcie tępy, automatyczny, pierwotny i prymitywny popęd seksualny przechodzący okresowo w bezmyślne i niczym nieuzasadnione okrucieństwo, przejawiające się w chęci krzywdzenia bliskich.

Nuda przez Dina traktowana jest również jako forma rozrywki, bowiem jest to rodzaj odskoczni prowadzącej do zapomnienia i otępienia. Równie interesujące jest potraktowanie nudy jako przejawu skrajnego egocentryzmu. Zgodnie z tą wykładnią jest to typ niedopełnienia, niedopasowania czy niedomiaru rzeczywistości. Świat zewnętrzny zdaje się być niekompletny, co wiąże się ze zbyt silną koncentracją na samym sobie oraz niemożnością wyjścia poza ciasne ramy własnej psychiki, co skutkuje brakiem komunikacji z otoczeniem oraz do przekonaniem, że między nami, a rzeczywistością nie istnieją żadne realne więzy. Stąd nuda traktowana jest jako brak porozumienia i nieumiejętność przezwyciężenia tego braku.

Szansą na ponowne uchwycenie więzi z rzeczywistością staje się Cecylia, dziewczyna, która zjawia się na horyzoncie wydarzeń w kluczowym momencie życia Dina, tuż po tym jak mężczyzna zdecydował się ostatecznie zerwać wszelkie związki z malarstwem. Młoda kobieta wywodzi się z zupełnie innego środowiska, niż Dino, zamożny osobnik, którego matka doszukuje się w swojej rodzinie szlacheckich korzeni, roszcząc sobie tym samym prawo do uważania się za wpływową personę z porządnego towarzystwa. Ale czy prostolinijna Cecylia, żyjąca w klatce teraźniejszości, odznaczająca się wręcz bezbarwną osobowością, roztargnieniem i ustępliwością oraz cechująca się dwoistą naturą, łączącą swobodnie postać kobiety i dziecka, spajająca niedojrzałość i wyrafinowanie, przeplatająca naiwność i kokieterię, jest w stanie podołać trudnej roli, jaką przypisuje jej Dino, tj. pomóc mężczyźnie wyrwać się z krępujących go pęt znużenia?

Nuda Alberto Moravii to znakomity portret związku dwojga ludzi, który może symbolizować degrengoladę międzyludzkich relacji. Podstawą więzi łączącej Cecylię oraz Dina jest fizyczne pożądanie oraz bliskość cielesna. Komunikacja między kochankami zostaje zredukowana czy wręcz zastąpiona aktem seksualnego spółkowana, a najsilniejszą emocją odczuwaną względem partnera jest chęć całkowitego posiadania. Moravia udanie ukazuje pułapkę, do jakiej prowadzi czysto erotyczna relacja, która bezwzględnie obnaża uczuciową pustkę, wyrwę, ziejącą pomiędzy dwójką ludzi, niezdolną do wzajemnego zrozumienia się.

Kolejnym interesującym akcentem powieści są silnie zarysowane kontrasty oraz polaryzacje. Ich uosobieniem jest Cecylia, która, tak jak już wspomniano, nosi w sobie niejedną sprzeczność. Wzajemnymi przeciwieństwami są też Dino – skłonny do autoanalizy, oddający się długotrwałym rozmyślaniom, skoncentrowanym głównie wokół własnej osoby – i Cecylia, w której dominują prostota, zwierzęca naturalność oraz w pewnym sensie oderwanie od rzeczywistości, przejawiające się brakiem zainteresowania otoczeniem, nie roztrząsanie zachodzących wydarzeń i faktów. Za sprawą narratora sygnalizowana jest także przeciwstawność ukryta we wszelakiej maści przedmiotach, wśród których moją uwagę przykuł telefon oraz poświęcona mu refleksja, zgodnie z którą urządzenie to jest środkiem komunikacji utrudniającym komunikację, narzędziem kontroli niepozwalającym dowiedzieć się niczego konkretnego; maszyną łatwą w obsłudze, która okazywała się coraz bardziej zawodna i kapryśna [2].

Nuda rozpatrywana przed pryzmat innego dzieła Moravii, Rzymianki, pozwala dostrzec na pewne stałe elementy warsztatu pisarskiego włoskiego artysty. Główny bohatera utworu oraz pierwszoosobowy narrator Dino jest łudząco podobny do Giacomo Diodatiego, protagonisty Rzymianki. Zarówno pierwszy jak i drugi młody mężczyzna to człowiek bezwolny i apatyczny, odznaczający się słomianym zapałem, bardzo często popadający w stany umysłowego odrętwienia i bierności, który żadnej z rozpoczętej czynności nie potrafi doprowadzić do końca, odnajdujący przyjemność w medytowaniu nad samym sobą. Powtarzającym się motywem jest także trudna i niejednoznaczna relacja dziecka z matką, która jest osobniczką pozbawioną gustu oraz poczucia estetyki, ale głęboko wierzącą w sprawczą siłę pieniądza. Prezentowana przez nią miłość do potomstwa jest rachityczna, skarlała, wynaturzona – dobro syna (a w przypadku Rzymianki – córki) nie zawsze jest najważniejszą wartością, w cieniu której chowają się inne kwestie. Istotnym ogniwem, które wchodzi w skład obu dzieł jest odwołanie do malowideł z wizerunkiem Danae, greckiej bogini, matki Perseusza. Danae, córka Akrizjosa, została zamknięta przez ojca w spiżowej komnacie, gdyż – według przepowiedni – jej dziecko miało pozbawić życia króla Argos. Ale żądny Zeus przedostał się przez szczelinę w dachu do uwięzionej Danae pod postacią złotego deszczu, który z tego powodu wyraża ludzie pożądanie oraz chciwość.

Reasumując Nuda, wbrew temu co sugeruje tytuł, jest powieścią ogromnie interesującą. To tragikomiczna, zabarwiona zmysłowością historia erotycznego opętania, przeradzającego się w obsesyjną zazdrość, ale zazdrość u podstaw której leży egocentryzm i uprzedmiotowienie obiektu darzonego uczuciem, związaną z przekonaniem, że pożądana osoba nie ma prawa należeć do kogokolwiek innego. Moravia bezwzględnie obnaża relację pomiędzy dwójką protagonistów, obdzierając ją z wszelkich miłosnych akcentów, naświetlając jedynie jej naturalistyczne oblicze. Wydaje się, że w ten sposób włoski aktor stara się zwrócić uwagę na fakt, że warunkiem koniecznym do choćby częściowego poznania bliźniego jest empatia, która pozwala na opuszczenie ciasnej skorupy miłości własnej i otworzenie się na świat zewnętrzny. Proza intrygująca i bardzo dojrzała. Polecam! 

Wasz Ambrose

---

[1] Alberto Moravia, Nuda, przeł. Monika Woźniak, wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2009, s. 177