Victor Serge "Sprawa Tułajewa" - Krwawa łaźnia rewolucji

Sprawa Tułajewa

Victor Serge

Tytuł oryginału: L'Affaire Toulaev

Tłumaczenie: Krzysztof Teodorowicz

Wydawnictwo: W.A.B.

Seria: Nowy Kanon

Liczba stron: 416

 

 

 

Nowy kanon to współczesna seria wydawnicza firmowana przez cenioną przeze mnie oficynę W.A.B. Na łamach serii ukazują się dzieła pisarzy znanych i uznanych na całym świecie, którzy jednak w naszym kraju doczekali się jedynie kilku wydanych dzieł, bądź z którymi polski czytelnik w ogóle nie miał do czynienia w ojczystym języku. Utworu niepublikowane, mniej popularne dzieła, pozycje od dawna nie wznawiane – oto czym kierują się redaktorzy kolekcji, powstającej przy współpracy z redakcją The New York Review of Books, która prowadzi analogiczną serię (na jej łamach ukazało się ponad 200 tytułów). Dzięki Nowemu Kanonowi miałem sposobność poznać twórczość Eileen Chang, powieści psychologiczne Georges’a Simenona oraz pisarstwo Stefana Zweiga, Leonardo Sciasci i Stefana Themersona. Następną lekturą, po którą sięgnąłem pragnąc przekonać się, jakie książki w mniemaniu redaktorów W.A.B. tworzą współczesny kanon literacki, była Sprawa Tułajewa, autorstwa Victora Serge’a.

Żyjący w latach 1890 – 1947 Victor Serge to człowiek o bardzo bogatej biografii. Na świat przyszedł w Belgii, bowiem jego rodzice wyemigrowali z Rosji z przyczyn politycznych. Ojciec, Leon Kibalczycz, z pochodzenia Ukrainiec, był naukowcem oraz oficerem Gwardii Cesarskiej i należał do ugrupowania, które sympatyzowało z ruchem demokratycznym, zwanym narodnikami. W 1881 roku, po udanym zamachu na życie Aleksandra II, dokonanym przez przedstawicieli organizacji Narodnaja Wola, przez kraj przetoczyła się szeroka fala represji, która dotykała każdego, komu można było udowodnić wolę obalenia caratu (w tym gronie znalazł się również Leon Kibalczycz). Już na emigracji, przebywając w Genewie, poznał on Verę Frolovą, z domu Pederowską, studentkę o radykalnych poglądach, wywodzącą się z drobnej polskiej szlachty. Frolova była już wówczas mężatką i matką dwójki córek, ale nie przeszkodziło jej to związać się z Leonem Kibalczyczem. Owocem ich miłości był właśnie Victor Serge, którym podobnie jak rodzice nigdy nie odnalazł stałego miejsca na świecie. W swoim burzliwym życiu mieszkał we Francji, w Hiszpanii, w Związku Radzieckim, by ostatecznie osiąść w dalekim Meksyku. Rosję, a więc swoją ojczyznę, Victor Serge odwiedził po raz pierwszy w 1919 roku. Jako dwudziestoośmiolatek przybył on do kraju swoich rodziców, aby dołączyć do bolszewickiej rewolucji. W latach 20. XX wieku Serge był członkiem Kominternu i w związku z prowadzoną działalnością często wyjeżdżał w misjach zagranicznych (Niemcy, Austria), w których to państwach także miało dojść do robotniczego zrywu. Od 1925 roku Serge osiadł na dłużej w ZSRR, ale jako, że związany był on z Lewicową Opozycją, czyli frakcją w WKP(b) (Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików)) skupioną wokół Lwa Trockiego, to już w 1928 roku autor został wydalony z partii oraz skazany na 3 miesiące aresztu. W 1933 roku Serge ponownie trafił za kratki i po śledztwie prowadzonym na Łubiance, pisarz został zesłany do Orenburga. Przejścia artysty, powszechnie znanego wśród lewicowych intelektualistów na Zachodzie, wywołały ogromne poruszenie w tym środowisku, które głośno domagało się uwolnienia Serge’a. Protesty w sprawie jego uwięzienia składali m.in. Romain Rolland, André Gide oraz Boris Souvarine. Pod naciskiem światowej opinii publicznej, Stalin uwolnił Victora Serge’a – artysta razem ze swoim synem wyjechał z ZSRR w przededniu wielkiej czystki. Po opuszczeniu Rosji Serge zaczął publikować swoje relacje oraz analizy poświęcone realiom panującym w Kraju Rad. Ważne miejsce w twórczości artysty zajmowały także powieści o podłożu stricte politycznym, do których zalicza się jedno z najbardziej znanych dzieł, zatytułowany Sprawa Tułajewa.

Książka to utwór o mozaikowym charakterze. Powieść jest mocno rozbudowana i wielowątkowa, tak, że trudno wyróżnić w niej wiodącą narrację, chociaż losy poszczególnych bohaterów i wydarzenia opisywane w dziele, liczne niczym gałęzie drzewa wyrastają z jednego pnia, którym jest morderstwo tytułowego Tułajewa. Ów towarzysz to ważna persona w Komitecie Centralnym – wysoko postawiony urzędnik, który dzierży w swoich rękach ogromną władzę w powszechnej (mimo, iż milczącej) opinii uważany jest za odpowiedzialnego za śmierć wielu ludzi. Głód, nędza, masowe deportacje, polityczne czystki – sumienie obywatela Tułajewa nie jest czyste, chociaż w Kraju Rad niewielu jest osobników, którzy zdobyliby się na odwagę, by w rozmowie w cztery oczy powtórzyć Tułajewowi przypisywane mu zarzuty. Ale w tym morzu zastraszonych i stłamszonych istot znajduje się śmiałek, który postanawia ukarać radzieckiego działacza, wymierzając mu karę najsurowszą z możliwych – śmierć. Mord tak ważnego dla aparatu władzy urzędnika niejako z automatu zostaje połączony z domniemanym spiskiem, który musiał zostać zawiązany, by obalić komunistyczny rząd i zniweczyć krwawe lata rewolucji. Postępując tym tokiem rozumowania, jedyną możliwą reakcją na ten bezczelny akt buntu jest zakrojone na szeroką skalę śledztwo połączone z uruchomieniem sprawnego i skutecznego aparatu represji. Przesłuchania, aresztowania, oskarżenia, tortury, zeznania, procesy, wyroki – straszliwa machina, której tryby oliwione są krwią, ruszyła!

Książka autorstwa Victora Serge przykuwa uwagę bardzo oryginalną formą. W utworze brakuje głównego bohatera, którego losy stanowiłyby kanwę dzieła. Zamiast jednostkowego protagonisty czytelnik otrzymuje szereg postaci, pojawiających się na powieściowej scenie, które znikają po odegraniu przypisanej im roli. Każdy z dziesięciu rozdziałów koncentruje się na losach jednego osobnika, który w mniejszym bądź większym stopniu powiązany jest z figurą z kolejnej części dzieła. Aktorzy przedstawienia nieustannie zmieniają się, chociaż opowiadania historia jest w gruncie rzeczy taka sama – człowiek w obliczu wielkiej Historii, kiedy dostaje się w karby społecznych przemian, jest tylko okruchem, którego życie nie posiada praktycznie żadnej wartości, i które uchronić można jedynie dzięki łutowi szczęścia albo za sprawą kaprysu nieprzewidywalnego losu. W rezultacie książka to panorama społecznej i politycznej transformacji ZSRR połączona z bardzo kompleksową analizą funkcjonowania radzieckiego państwa.

W Sprawie Tułajewa przejmująco i plastycznie zostały odmalowane zmienne realia panujące w ówczesnej Rosji. Wraz z rozpoczęciem utworu tematem zwykłych rozmów są plotki i zasłyszane informacje dotyczące tajemniczych zniknięć sąsiadów, z których wielu okazuje się wrogami ludu – pojawiają się oskarżenia bądź podejrzenia o wszelakiej maści wykroczenia: sabotaż, handel obcą walutą, wywrotową działalność, nieprawidłowe pochodzenie, niewłaściwą przynależność klasową, etc. Z chwilą nastania terroru zapoczątkowanego przez śmierć Tułajewa, tego typu konwersacje ustają zupełnie, bowiem jakiekolwiek powiązanie z podejrzanymi elementami może sprowadzić na głowę NKWD, co jest równoznaczne ze zgonem bądź zesłaniem do GUŁagu. Stałym towarzyszem codziennej udręki jest alkohol, który choć na chwilę pozwala zapomnieć o przerażeniu i ciągłym głodzie spowodowanym niedojadaniem. Szczytem luksusu dla niejednego obywatela są używane trzewiki, które mogą zastąpić znoszone buty o kartonowych podeszwach, rozmakających przy pierwszych opadach deszczu. Normą stają się nędzne warunki bytowe, które zmuszają ogromne grupy ludzi do tłoczenia się w ciasnych pokojach, dzielonych tekturowymi przepierzeniami na mniejsze klitki. Elementem dnia powszedniego stają się obwieszczenia i groźby ganiące rozluźnienie w pracy i zmniejszoną produkcyjność, z którymi walczy się na wszelkie sposoby z wykluczeniem tych najbardziej oczywistych (jak zwiększenie racji żywnościowych czy zapewnienie poczucia stabilności i bezpieczeństwa).

Victor Serge sporo pracy włożył również w ukazanie absurdów znamiennych dla Kraju Rad (chociaż, co jest niewątpliwie bardzo intrygujące, a dla niektórych nawet i zaskakujące, kilka z przytoczonych przykładów można bez kłopotu odszukać choćby w naszym kraju). Symbolem propagandowego bełkotu jest wystawa pełna pustych pudełek, które dla uniknięcia nieporozumień i rozczarowań opatrzono stosownymi karteczkami z informacją o zawartości (czy raczej: jej braku) – ten obraz wyraźnie koliduje z wykresami i słupkami radośnie prezentowanymi w prasie, dowodzącymi o dokonywaniu się gospodarczego cudu. Mocno krytykowane są także koneksje i układy, które są kluczowym czynnikiem decydującym przy obsadzaniu najbardziej intratnych pozycji – powiązania z tajnymi służbami czy przynależność do partii są znacznie bardziej cenionym atutem niż kompetencje czy doświadczenie. Największą niedorzecznością, nad którą najmocniej zdaje się ubolewać Serge jest prowadzona przez Szefa polityka nieufności i paranoicznej podejrzliwości, na skutek której wiele milionów ludzi ginie bądź trafia do Gułagu.

Autor dobrze oddaje grozę, jaka zapanowała w społeczeństwie po nastaniu wielkiej czystki, kiedy to nawet najbardziej irracjonalny donos mógł zakończyć się śmiercią domniemanego zbrodniarza. Wiele miejsca poświęcono eliminacji starych bolszewików, którzy znikają w dziwnych okolicznościach, niespodziewanie wyjeżdżają na urlopy zdrowotne (bezpowrotne), bądź są skazywani na 10 lat więzienia bez prawa korespondencji (eufemistyczne określenie wyroku śmierci). Bojownicy walczący o prawa proletariatu, pamiętający jeszcze rewolucję październikową, Lenina czy nieudaną próbę ekspansji komunizmu na Zachód, giną jeden po drugim, bez względu na wcześniejsze zasługi czy uznania. Ale ten sam los czeka także młodych karierowiczów, szefów NKWD, członków Komitetu Centralnego. To usuwanie politycznych przeciwników, niewygodnych świadków oraz potencjalnych wrogów w brutalny sposób uświadamia, że nikt poza Stalinem nie może czuć się bezpiecznie w ZSRR, chociaż wielu wysoko postawionych dygnitarzy łudziło się, że darzonych jest sympatią przez swojego dyktatora. Victor Serge bardzo umiejętnie pokazał jak naiwne i złudne były przekonania tych osobników, z których wielu o swojej rzekomej winie dowiadywało się z dnia na dzień, nagle i niespodziewanie, bez możliwości przygotowania skutecznej obrony. Autor świetnie odtworzył raptownie zmieniający się nastrój przyszłej ofiary, która pełna niepokoju, ale i płonnej nadziei nerwowo wyglądała sygnałów mogących świadczyć o łasce bądź niełasce Szefa. Wahanie, bierne oczekiwanie, paraliż, wiara w szczęśliwą kartę – Serge przedstawia całą paletę emocji odczuwanych przez ludzi, których los został już dawno przesądzony.

Sprawa Tułajewa zasługuje na miano bardzo wartościowej lektury, bowiem autorowi udało się bardzo umiejętnie uwidocznić prawdę, że zbrodnia bądź jej zamiar mogą zrodzić się pod wpływem impulsu, który pojawia się niespodziewanie w obliczu sprzyjających okoliczności. Mord popełniony na tytułowym towarzyszu w ogromnej mierze wynika z przypadku, nie jest dziełem zaplanowanej akcji. Wola uśmiercenia osobnika, który niewątpliwie zasługiwał na karę, objawia się niemal bezwiednie, tak, że nawet zabójca nie zdaje sobie do końca sprawy z tego, co właśnie uczynił. Poprzez takie poprowadzenie fabuły Serge umiejętnie zasygnalizował rolę przypadku w codziennym życiu, które nigdy nie będzie w pełni przewidywalne. Element zaskoczenia, ślepy traf, prawa statystyki zawsze będą wtrącać się do człowieczego żywota, burząc wypracowane koncepcje, krzyżując powzięte zamierzenia, zmuszając do ciągłej korekty naszych przewidywań i oczekiwań.

Sprawa Tułajewa to także bogaty portret ludzkich postaci, wśród których przewijają się osobnicy niezadowoleni z warunków, w jakich przyszło im bytować, ale nie posiadający na tyle odwagi, by głośno wyrazić swoją dezaprobatę. Ale prawdziwych tchórzy najłatwiej odnaleźć jest w wysokich kręgach władzy, do której pociąg mocno odczuwają wszelakiej maści ścierwa: karierowicze, przekupnie, tani pochlebcy. Ich osobowości stanowią wyraźny kontrast dla bojowników, szczerze wierzący w sens dokonującej się rewolucji, ufających w siłę człowieczego rodzaju, przekonanych, że proletariat zyskuje coraz większą samoświadomość oraz, że pośród ofiar i krwi rodzi się nowy, lepszy i dojrzalszy gatunek człowieka. Temu żarliwemu przeświadczeniu o celowości rewolucji, które przebija się na kartach powieści, towarzyszy głęboka uraza i wyrzut, że dokonania bolszewików zostały zaprzepaszczone i w ogromnej mierze zmarnowane przez politykę prowadzoną przez Stalina. Co ciekawe, Victor Serge, którego śmiało można określić mianem urodzonego rewolucjonisty, okazuje się jednym z pierwszych krytyków Związku Radzieckiego (pod adresem tego kraju pada określenie państwa totalitarnego), co przysparza mu bardzo wielu wrogów i oponentów wśród lewicowych intelektualistów z Europy Zachodniej, którzy idee komunistyczne traktowali jako formę przeciwstawiania się faszyzmowi i hitleryzmowi.

Reasumując, Sprawa Tułajewa, to niezwykle cenne dzieło, które stanowi znakomity zapis przełomowego okresu w ciągle jeszcze młodym i kształtującym się Związku Radzieckim. Osobiste doświadczenia oraz przeżycia Victora Serge’a składają się na opowieść, którą wedle słów samego autora należy traktować jako fikcję literacką, będącą prawdą wykreowaną przez pisarza, nie zawsze pozostającą w zgodzie z prawdą historyka czy kronikarza. Mimo tych zapewnień, bardzo trudno jest nie traktować Sprawy Tułajewa jako celnej i wnikliwej obserwacji stalinowskiej rzeczywistości, która przeraża okrucieństwem i bezdusznością. Książka to również wspaniała lekcja, ucząca tego, jak wiele należy zapłacić za realizację swoich ideałów oraz jak łatwo te ideały mogą zostać wykorzystane przez ludzi słabych i przyziemnych, którzy na świat potrafią patrzeć jedynie przez pryzmat własnych korzyści, władzy i bogactwa. Wstrząsająca lektura, którą warto poznać osobiście.

 

Wasz Ambrose