Kwestia odpowiedzialności, czyli "Krakatit"

Krakatit

Karel Čapek

Tytuł oryginału: Krakatit

Tłumaczenie: Emilia Witwicka

Wydawnictwo: Śląsk

Seria: Biblioteka Pisarzy Czeskich i Słowackich

Liczba stron: 316

 

 

 

Masa oraz energia to wielkości fizyczne, które są ze sobą powiązane w sposób nierozerwalny niczym yin i yang – pochodzące z antycznej filozofii chińskiej dwie pierwotne, przeciwstawne, lecz uzupełniające się siły, wypełniające cały Wszechświat. Masa, czyli objawianie się materii poprzez zjawisko bezwładności może w szczególnych warunkach przybrać formę kwantów promieniowania, z drugiej zaś strony energia posiada bezwładność. Idąc dalej, dowiedziono (a zrobił to nie byle kto, bo sam Albert Einstein), że gdyby masę dowolnej substancji całkowicie i zupełnie przekonwertować w energię, to ilość powstałej energii byłaby dana wzorem:

E = m×c²

gdzie: E – energia, m – masa spoczynkowa ciała, c – prędkość światła, wynosząca 300 000 km/s.

Powyższe równanie, często określane mianem wzoru Einsteina, zostało sformułowane w 1905 roku i niemal z miejsca odbiło się głośnym echem po całym świecie. Na rewelację żywo zareagowały nie tylko środowiska naukowe, ale również artystyczne. Z szybkich kalkulacji wynika, że ciało o masie spoczynkowej równej 1 g, skrywa w sobie … 90 teradżuli (9×10¹³ J) energii! Dla porównania Słońce w ciągu jednej sekundy emituje 4×10²⁶ dżuli energii. Potencjał, nad którego wyzwoleniem głowił się nie jeden uczony (ludzkość do dziś nie jest go w stanie w pełni wykorzystać – we współczesnych elektrowniach atomowych stosowane jest zjawisko rozpadu promieniotwórczego, gdzie energia pochodzi z rozpadu wiązań i stanowi niewielki ułamek tej, jaka zostałaby wyzwolona przy całkowitej anihilacji), błyskawicznie zaczął oddziaływać także na literaturę, o czym można przekonać się na podstawie lektury dzieła Krakatit, autorstwa czeskiego pisarza Karela Čapka.

Głównym bohaterem napisanego w 1922 roku Krakatitu jest inżynier Prokop, chemik, wynalazca i specjalista od pirotechniki. Ów osobnik, porywczy, uparty, trudny w obyciu i chropowaty niczym skała, nieustannie buzujący od straszliwej energii ukrytej w jego ciele, w głębi serca jednak szlachetny i niezwykle honorowy, odkrywa substancję będącą nieznanym dotąd materiałem wybuchowym o ogromnej mocy, zdolnym prowadzić do rozpadu atomów. Istnienie tajemniczej soli nazwanej Krakatitem na skutek kilku nieszczęśliwych wypadków i równie niefortunnych zbiegów okoliczności wychodzi na jaw i materiał natychmiast staje się obiektem pożądania wszelakiej maści militarnych potęg, pragnących pozostać jedynymi posiadaczami wybuchowej substancji. Równie łakomym kąskiem staje się inżynier Prokop, który jako jedyny człowiek na świecie zna metodę otrzymywania Krakatitu. Rozpoczyna się wielka gra, w której genialny odkrywca jest tylko bezwolnym pionkiem, zdanym na własne siły, będące niewspółmiernie skromniejsze od mocy potężnych organizacji, które zagięły już parol na Krakatit oraz jego twórcę. 

Krakatit, mimo, iż jest to powieść wydana niemal sto lat temu, charakteryzuje się bardzo aktualną wymową – sednem utworu jest przesłanie, że twórca musi mieć odwagę, aby wziąć odpowiedzialność za swoje dzieło. Naukowiec, wynalazca czy konstruktor nie może zamykać się laboratorium bądź pracowni, żyjąc w zupełnej izolacji od świata zewnętrznego, bowiem uniemożliwia to śledzenie postępu jakichkolwiek prądów ideowych, ruchów ewolucyjnych oraz rewolucyjnych zachodzących w społeczeństwach. Powieść Čapka bardzo wyraźnie nakłada na twórcę obowiązek antycypacji i przewidywania – wynalazca musi brać pod uwagę fakt, że owoc jego umysłowej pracy może zostać wykorzystany do gnębienia i prześladowania innych. Zatem prawdziwy geniusz nie objawia się wyłącznie w akcie tworzenia, kreacji, przekuwania teorii w praktykę – równie istotna jest wyobraźnia na tyle bogata, by przewidzieć potencjalne następstwa wdrożenia w życie przełomowej idei czy odkrycia nieznanych dotąd własności danego przedmiotu. Warto jednocześnie podkreślić, że Čapek musiał doskonale zdawać sobie sprawę, jak trudne jest to zadanie. Czeski autor świetnie pokazał pułapki doczesnego świata, które czyhają na biednego twórcę, pragnącego na ogół jedynie ciszy i spokoju, niezbędnych do dalszych prac. Pycha, żądza nieśmiertelności, obietnica wielkości, przekonanie o własnej wyjątkowości i nieomylności – wszystko to kusi i wabi oraz powoduje, że niektóre epokowe projekty trafiają w najmniej odpowiednie ręce.

Równie interesująca jest pointa utwory, która zamyka się w stwierdzeniu, że praca na rzecz wielkich idei niemal zawsze wiąże się z utratą czynnika ludzkiego z zasięgu wzroku. Zdaje się, że Čapek bardzo szybko spostrzegł, że galopujący postęp techniczny oraz technologiczny może stać się przyczyną zguby tego, który nakręcił tryby machiny, czyli człowieka. Z utworu można wyczytać obawę o to, czy ludzkość dojrzała moralnie i psychicznie do otwierających się perspektyw, jakie niesie ze sobą rozwój nauki. Czeski autor wyraźnie sygnalizuje, że pole widzenia ówczesnego (ale po upływie blisko stu lat, równie dobrze moglibyśmy powiedzieć współczesnego) człowieka jest zbyt wąskie i bardzo często ogranicza się do destrukcji, niszczenia i eliminacji. Wyzwalane siły, coraz większe pokłady energii wykorzystywane są w sposób maksymalnie prymitywny, wręcz marnotrawcy, bowiem służą wyłącznie entropii.

Można odnieść wrażenie, że właśnie ta pacyfistyczna natura Čapka objawiająca się głęboką niechęcią wobec wszelkiego rodzaju militaryzmu (który na skutek sporego uproszczenia często utożsamiany jest głównie z hitlerowską III Rzeszą) oraz apoteoza mrówczej pracy na rzecz i dla dobra ogółu, spowodowały, że czeski autor cieszył się bardzo dużą popularnością w krajach będących strefą wpływów ZSRR. W wypożyczonym przeze mnie wydaniu, które ukazało się na łamach oficyny Śląsk w roku 1974 można wyczytać, że Krakatit posiada godne uwagi walory artystyczne oraz ideowe. Owa łatwość wychwytywania w prozie Čapka elementów, które doskonale pasują do najróżniejszych doktryn i poglądów, znakomicie świadczy o jej ponadczasowości i uniwersalności.

Tonując jednak entuzjastyczny nastrój powyższego tekstu, należy uczciwie przyznać, że Krakatit to dzieło mocno specyficzne, którego lektura może okazać się równie frapującym, co męczącym zajęciem. Čapek jawi się na jego podstawie jako erudyta oraz intelektualista, będący na bieżąco z niemal wszystkimi dziedzinami oraz ówczesnymi osiągnięciami nauki. Widać to wyraźnie choćby poprzez poruszane przez autora zagadnienia i tematy, które traktowane są w sposób wykluczający ignorancję, niedouczenie czy powierzchowność. Przez powieść trudno jest przebrnąć bez elementarnej wiedzy z zakresu chemii oraz fizyki, momentami pojawiają się również zagadnienia odrobinę bardziej skomplikowane, które z pewnością niejednego czytelnika zmuszą do sięgnięcia po pomoc w postaci podręcznika z termodynamiki bądź mocno uproszczonych materiałów zawartych w bezmiarach Internetu. Współczynnik ściśliwości, promieniowanie alfa, tellurium, płaszcz cząsteczek beta czy entropia to słowa, których nie używa się w powszechnym obiegu, a które należy znać, jeśli chce się w pełni rozkoszować prozą Čapka.

Warto także dodać, że Krakatit to proza znacznie różniąca się od Inwazji jaszczurów czy Fabryki Absolutu, gdzie na pierwszym planie pozostawała ludzkość, razem z jej przywarami, słabostkami i przesądami, z których nieustannie pokpiwał sobie wszechwiedzący narrator. W powieści Krakatit pierwsze skrzypce odgrywa inżynier Prokop, a fabuła w ogromnej mierze koncentruje się na jego miłosnych rozterkach. Podstarzały, dobiegający czterdziestki kawaler, co rusz ulega zauroczeniom oraz sercowym fascynacjom. Uczucia protagonisty fluktuują i podążają w przeróżnych kierunkach, co momentami bywa równie drażniące jak i kłopotliwe. Zdecydowanie ciekawszymi zabiegami są elementy baśni wprowadzone do dzieła – tajemniczy zamek, wartościowy skarb, szewski syn, do którego uśmiecha się los ofiarując mu możliwość zdobycia ręki księżniczki czy osoba czarownika sugerują, że utwór skrywa w sobie głębsze treści o alegorycznej wymowie. Równie intrygujące są sny inżyniera Prokopa, które odgrywają niepoślednią rolę – miraże, ułudy, majaki głównego bohatera są zaprezentowane z bardzo dużą starannością, skutkuje tym, że w Krakaticie czytelnik obcuje z bohaterem na dwóch poziomach świadomości, na dwóch płaszczyznach. Twardy, materialny świat zderza się z rzeczywistością pozbawioną swoich nominalnych barier, która jest w pewnym sensie wykrzywiona, nieprzewidywalna, zdeformowana, a niekiedy także złośliwa i upiorna.

Krótko reasumując, mimo iż Krakatit okazał się powieścią odrobinę słabszą od poznanych przeze mnie uprzednio Inwazji jaszczurów oraz Fabryki Absolutu, to książka warta jest polecenia. Precyzyjny styl autora oraz językowe bogactwo decydują o tym, że dzieło czyta się ze sporą przyjemnością, nawet mimo nadmiernie rozbudowanych wątków miłosnych, które momentami wydają się raczej zbędne, niepotrzebnie wydłużając utwór. To co wywarło na mnie największe wrażenie to niezwykła intuicja Čapka oraz zmysł obserwacji rozwinięty do tego stopnia, że pozwalał on czeskiemu literatowi serwować niezwykle trafne prognozy futurologiczne. W dziele pisarza nie pojawiają się jeszcze takie wyrażenia jak choroba popromienna czy skażenie radioaktywne, ale znać, że autor musiał doskonale rozumieć jak destrukcyjną moc może wyzwolić ludzki umysł oraz jak wielkim zagrożeniem jest wszelakiej maści militaryzm – bezrozumny kult tępej, brutalnej i ślepej siły, która potrafi jedynie burzyć wszystko, bez wyjątku, co stanie na jej drodze. Można zaryzykować stwierdzenie, że Čapek, zmarły w 1938 roku miał na tyle szczęścia, że nie dane było mu dożyć okropności wojny i jej skutków, które tak trafnie przewidział.

 

Wasz Ambrose